Page 8 - Gazete Manas
P. 8
Кылым карыткан кыргыз тайганы
Назгүл Долоткелдиева КЫРГЫЗ ТАЙГАНЫ ТОО-ТАШТА ЫЛДАМДЫГЫ, ЧАПЧАҢДЫГЫ, ШАМДАГАЙЛЫГЫ, ЧЫДАМКАЙЛЫ-
ГЫ, ЭР ЖҮРӨК КӨК ЖАЛДЫГЫ МЕНЕН КЕСКИН АЙЫРМАЛАНЫП КЕЛГЕН. ТАЙГАН ЫСЫК-СУУККА
ЧЫДАМДУУ УНИКАЛДУУ ЖАНДЫК. КЫРГЫЗ ТАЙГАНЫ ТОО-ТАШТА ЫЛДАМДЫГЫ, ЧАПЧАҢДЫГЫ,
ШАМДАГАЙЛЫГЫ, ЧЫДАМКАЙЛЫГЫ, ЭР ЖҮРӨК КӨК ЖАЛДЫГЫ МЕНЕН КЕСКИН АЙЫРМАЛАНЫП
КЕЛГЕН. ТАЙГАН ЫСЫК-СУУККА ЧЫДАМДУУ УНИКАЛДУУ ЖАНДЫК.
Тайгандын тарыхы Тиштери-чоң келет. Тайган төлдөгөндө жылына бир жолу
Тайган – эң эзелки аңчы иттин тукуму. Анын Көзү – күрөң, кызыл түстө. орточо 5-6 көп болгондо 9-10 күчүк тууйт.
жаралыш тарыхы байыркы доорлорго барып Тумшугу- узун сүйрү
такалат. Эл ичинде айтылган уламыш боюнча Кабагы-тик болот Тайгандар 12-13 жашка чейин жашашат.
тайгандын кырааны жорунун жумурткасынан Кулагы- шалпаң кулак 8-9 жашка чейин күч беришет.
жаралат. Жору басып чыгарган күчүктү адам үч
күнгө чейин көрүп, алып калса, андан эч бир аң Моюну- жумуру Көөдөнү – кең.
качып кутула албаган алгыр тайган өсүп чыгат. Боюнун бийиктиги – Өңү – кара, куу, көк, күрөң.
Жорунун экинчи аты — Кумай. Кыргыз эли тай- 65-70 сантиметр.
гандын айбаттуу алгырын кумайдан жаралган Жүнү- тыбыттуу, көп
ыйык ит деп «Кумай+ыйык» деп ат беришкен. Бели- кыска, ичке
Ал эми үч күндүн ичинде адам баласы көрбөй Куйругу- шакекче
калса, жорунун баласы балапан болуп, жоруга сымал оролуп турат
айланып кетет.
Кыргыздар"Тайган" деп күлүк аңчы иттердин Буттары – арткы
тукумун айтат. Ал эми ушуга окшош күлүк ит- 2 буту иймегирээк келет.
терди кармаган казактар, түркмөндөр, кара кал-
пак жана башка улуттар "тазы" деп араб тилинде Беш манжа таманы-
аташат. Тайгандын тарыхын изилдеген "Кыргыз кууш, кичине
тайганы" деген китептин автору Акунов Замир-
бек тайган деген аталышты "Тайынган ит" деп Тайган чуркаганда орточо ылдамдыгы түздө
Скиф-Сак доорундагы мифологияга байлаган. 50-60 чакырым саатына, ал эми кыска аралыкка
Тарыхый булактарда “Тайган” жөнүндө маалы- 70 чакырым саатына жүгүрө алат.
мат өтө аз кездешет. Мисалы, орто-кылымдагы Эгерде тоо бетине өйдө жүгүргөндө
окмуштуу Махмуд-Кашкари өзүнүн эмгегин- 30-40 км саатына жүгүрсө 70-80 болуп кетет.
деги "тайган менен түлкү кууйт" деген саптарды
таап чыккан. Андан кийин Крымда 19-кылымда Англиядагы Эл аралык тайган жарышында кыргыз тайганы марага озуп келип, дүйнөлүк рекорду жаңырткан.
"Ашага тайган" "Күчүк тайган" деген татарлардын кыргыз тайганынын «ата-бабалары» мындан 2000 жыл мурда эле Ала-Тоо аймагында жашаган.
айылдары болгондугун тапкан. Азыркы учурда
Крым аймагында "Тайган" деген чоң зоопарк Бакай Абдимиталипов
уюштурулганын белгилейт. Моңголдор дагы кү-
лүк-аңчы итти "Тайган -нохой" деп аташат. жылда жүздөп бугу-марал, аркар Эркиндикти сүйгөн овчаркасы беби немец овчаркасын из алуучу
-кулжа, эчки-теке алган Актаман жаныбар “Дүйнө жүзүндө акылдуулугу ит катары колдонууда, ага берил-
Кыргыз тайганынан башкалардан деген тайганы жолборс алган. жагынан алдыңкы үчилтикте тур- ген буйруктарды ойлонуп туруп
айырмасы эмнеде? Тайганды чынжырлап, клеткага ган жана бардык булуң-бурчтарда аткарат.
Кыргыз тайганынын кулагы, камап баккан болбойт, алар кы- таралган немец овчаркасы биздин
Кыргыз тайганы тоо-ташта же түздө болобу тумшугу узун сүйрү, тыбыттуу, лымдар бою ээн жүрүп жашаган. тайгандан эмнеси менен айыр- Тайгандын көздөрү курч келет.
ылдамдыгы, чапчаңдыгы, шамдагайлыгы, күч- жүнү көп, куйругу шакек сымал Тайган күчүк кезинен эркин болуп маланат?” деген суроого жооп Көрүп, жыт алып кууп жөнөйт.
түүлүгү, чыдамкайлыгы, эр жүрөк көк жалдыгы оролуп, тиштери чоң келет, тул- бош жүрсө, ойдогудай калыпта- издеп көрдүк. Экөөнүн биринчи Мындай артыкчылык көбүнчө
менен кескин айырмаланып келген. Тайганчы- кусу бекем, сөөктөрү жакшы нат. Тайганды 6-7 айынан баштап айырмасы, тайган табигий шартта тайган менен тазыда гана болот.
лардын айтымында, башка түрдөгү тайгандар өрчүгөн. Себеби тоолуу шартта, чоң дассыккан тайгандарга кошуп, калыптанган аңчы-күлүк иттин Башка араб, батыш элдеринин
бир жолу аңчылыкка чыгып келгенден кийин өйдө-ылдыйда көп жүргөндүк- аңчылыкка алып чыгып көндүрө пародасы. Ал эми немец овчар- тайгандары жыт албай көрүп гана
чарчапкалат.Кыргызтайганыкүнсайынтабында төн ушундай калыптанган. Ка- баштоо керек. Ошондо гана тай- касы атайын аргындаштырылган жүгүрөт.Тайган түнкүсүн да жак-
болуп, 7-8 күн катарлап чалыкпай ууга чыга алат. зак- түркмөндөрдүн "тазылары" ган кыйын аңчы болуп өсө баш- парода. Тайган тоолуу шартта шы көрө алат, бирок түнкү аңчы
Кыргыздын тайганы гана из кууп, жыт искеп, аң тайганга салыштырмалуу жеңил тайт. Эгерде жашы өтүп кетсе, ал ууга чыкканда алыска талбай жү- эмес. Тайган чуркаганда орточо
уулайт. Башка тайгандар из куубайт. Көз алдын- келет. Анткени алар түздүккө ыла- тайганды үйрөтүш кыйынга турат. гүрүп артыкчылык кылса, немец ылдамдыгы түз мейкиндикте
дагы олжосу далдаа жерге кирип кетсе кууганды йыкташкан.Тайгандын жүнү узун, Тайган 2 жаштан кийин баралына овчаркасы короо кайтарганда, саатына 50-60 чакырым, ал эми
токтотот. Кыргыз тайганы из кууп артынан кал- кышкысын тайганды сууктан келе баштайт.Тайган аңчы ит бол- из чалганда жана башка атайын кыска аралыкка 70 чакырым жү-
бай жүрө берет. Асыл тукум кыргыз тайган гана сактоочу жылуу тыбыты жакшы гондуктан, албетте эт азыктарын кызматтарда артыкчылык кылат. гүрө алат. Эгерде тоо бетине өйдө
карышкырга кол сала алат. Эгер карышкырдан өсүп чыгат. Тазыларда жана башка жакшы көрөт. Тайганды тамак- Овчарканын дагы бир артыкчы- жүгүргөндө 30-40 км саатына жү-
корксо, демек андай тайганда башка иттин каны элдин тайгандарында (афган тай- тандырууда эт-сүт азыктарын көп лыгы өтө акылдуулугунда. Кээ гүрсө,төмөндүкөздөй70-80болуп
бар деген кеп. Тарыхта жолборско кол салган ганын эсепке албаганда) мындай колдонуу абзел. бир учурларда акылдуулугу анын кетет. Тайган төлдөгөндө жылына
тайгандар да болгон. 1840-1850-жылдарда бугу артыкчылык жок. Алар суукка чы- кемчилиги деп айтууга болот. Се- биржолуорточо5-6,көпболгондо
кыргыздарынан Балбай Эшкожо уулунун бир дамы жок, жүндөрү кыска болот. Тайган жана немец 9-10 күчүк тууйт.
Mart'14
Назгүл Долоткелдиева КЫРГЫЗ ТАЙГАНЫ ТОО-ТАШТА ЫЛДАМДЫГЫ, ЧАПЧАҢДЫГЫ, ШАМДАГАЙЛЫГЫ, ЧЫДАМКАЙЛЫ-
ГЫ, ЭР ЖҮРӨК КӨК ЖАЛДЫГЫ МЕНЕН КЕСКИН АЙЫРМАЛАНЫП КЕЛГЕН. ТАЙГАН ЫСЫК-СУУККА
ЧЫДАМДУУ УНИКАЛДУУ ЖАНДЫК. КЫРГЫЗ ТАЙГАНЫ ТОО-ТАШТА ЫЛДАМДЫГЫ, ЧАПЧАҢДЫГЫ,
ШАМДАГАЙЛЫГЫ, ЧЫДАМКАЙЛЫГЫ, ЭР ЖҮРӨК КӨК ЖАЛДЫГЫ МЕНЕН КЕСКИН АЙЫРМАЛАНЫП
КЕЛГЕН. ТАЙГАН ЫСЫК-СУУККА ЧЫДАМДУУ УНИКАЛДУУ ЖАНДЫК.
Тайгандын тарыхы Тиштери-чоң келет. Тайган төлдөгөндө жылына бир жолу
Тайган – эң эзелки аңчы иттин тукуму. Анын Көзү – күрөң, кызыл түстө. орточо 5-6 көп болгондо 9-10 күчүк тууйт.
жаралыш тарыхы байыркы доорлорго барып Тумшугу- узун сүйрү
такалат. Эл ичинде айтылган уламыш боюнча Кабагы-тик болот Тайгандар 12-13 жашка чейин жашашат.
тайгандын кырааны жорунун жумурткасынан Кулагы- шалпаң кулак 8-9 жашка чейин күч беришет.
жаралат. Жору басып чыгарган күчүктү адам үч
күнгө чейин көрүп, алып калса, андан эч бир аң Моюну- жумуру Көөдөнү – кең.
качып кутула албаган алгыр тайган өсүп чыгат. Боюнун бийиктиги – Өңү – кара, куу, көк, күрөң.
Жорунун экинчи аты — Кумай. Кыргыз эли тай- 65-70 сантиметр.
гандын айбаттуу алгырын кумайдан жаралган Жүнү- тыбыттуу, көп
ыйык ит деп «Кумай+ыйык» деп ат беришкен. Бели- кыска, ичке
Ал эми үч күндүн ичинде адам баласы көрбөй Куйругу- шакекче
калса, жорунун баласы балапан болуп, жоруга сымал оролуп турат
айланып кетет.
Кыргыздар"Тайган" деп күлүк аңчы иттердин Буттары – арткы
тукумун айтат. Ал эми ушуга окшош күлүк ит- 2 буту иймегирээк келет.
терди кармаган казактар, түркмөндөр, кара кал-
пак жана башка улуттар "тазы" деп араб тилинде Беш манжа таманы-
аташат. Тайгандын тарыхын изилдеген "Кыргыз кууш, кичине
тайганы" деген китептин автору Акунов Замир-
бек тайган деген аталышты "Тайынган ит" деп Тайган чуркаганда орточо ылдамдыгы түздө
Скиф-Сак доорундагы мифологияга байлаган. 50-60 чакырым саатына, ал эми кыска аралыкка
Тарыхый булактарда “Тайган” жөнүндө маалы- 70 чакырым саатына жүгүрө алат.
мат өтө аз кездешет. Мисалы, орто-кылымдагы Эгерде тоо бетине өйдө жүгүргөндө
окмуштуу Махмуд-Кашкари өзүнүн эмгегин- 30-40 км саатына жүгүрсө 70-80 болуп кетет.
деги "тайган менен түлкү кууйт" деген саптарды
таап чыккан. Андан кийин Крымда 19-кылымда Англиядагы Эл аралык тайган жарышында кыргыз тайганы марага озуп келип, дүйнөлүк рекорду жаңырткан.
"Ашага тайган" "Күчүк тайган" деген татарлардын кыргыз тайганынын «ата-бабалары» мындан 2000 жыл мурда эле Ала-Тоо аймагында жашаган.
айылдары болгондугун тапкан. Азыркы учурда
Крым аймагында "Тайган" деген чоң зоопарк Бакай Абдимиталипов
уюштурулганын белгилейт. Моңголдор дагы кү-
лүк-аңчы итти "Тайган -нохой" деп аташат. жылда жүздөп бугу-марал, аркар Эркиндикти сүйгөн овчаркасы беби немец овчаркасын из алуучу
-кулжа, эчки-теке алган Актаман жаныбар “Дүйнө жүзүндө акылдуулугу ит катары колдонууда, ага берил-
Кыргыз тайганынан башкалардан деген тайганы жолборс алган. жагынан алдыңкы үчилтикте тур- ген буйруктарды ойлонуп туруп
айырмасы эмнеде? Тайганды чынжырлап, клеткага ган жана бардык булуң-бурчтарда аткарат.
Кыргыз тайганынын кулагы, камап баккан болбойт, алар кы- таралган немец овчаркасы биздин
Кыргыз тайганы тоо-ташта же түздө болобу тумшугу узун сүйрү, тыбыттуу, лымдар бою ээн жүрүп жашаган. тайгандан эмнеси менен айыр- Тайгандын көздөрү курч келет.
ылдамдыгы, чапчаңдыгы, шамдагайлыгы, күч- жүнү көп, куйругу шакек сымал Тайган күчүк кезинен эркин болуп маланат?” деген суроого жооп Көрүп, жыт алып кууп жөнөйт.
түүлүгү, чыдамкайлыгы, эр жүрөк көк жалдыгы оролуп, тиштери чоң келет, тул- бош жүрсө, ойдогудай калыпта- издеп көрдүк. Экөөнүн биринчи Мындай артыкчылык көбүнчө
менен кескин айырмаланып келген. Тайганчы- кусу бекем, сөөктөрү жакшы нат. Тайганды 6-7 айынан баштап айырмасы, тайган табигий шартта тайган менен тазыда гана болот.
лардын айтымында, башка түрдөгү тайгандар өрчүгөн. Себеби тоолуу шартта, чоң дассыккан тайгандарга кошуп, калыптанган аңчы-күлүк иттин Башка араб, батыш элдеринин
бир жолу аңчылыкка чыгып келгенден кийин өйдө-ылдыйда көп жүргөндүк- аңчылыкка алып чыгып көндүрө пародасы. Ал эми немец овчар- тайгандары жыт албай көрүп гана
чарчапкалат.Кыргызтайганыкүнсайынтабында төн ушундай калыптанган. Ка- баштоо керек. Ошондо гана тай- касы атайын аргындаштырылган жүгүрөт.Тайган түнкүсүн да жак-
болуп, 7-8 күн катарлап чалыкпай ууга чыга алат. зак- түркмөндөрдүн "тазылары" ган кыйын аңчы болуп өсө баш- парода. Тайган тоолуу шартта шы көрө алат, бирок түнкү аңчы
Кыргыздын тайганы гана из кууп, жыт искеп, аң тайганга салыштырмалуу жеңил тайт. Эгерде жашы өтүп кетсе, ал ууга чыкканда алыска талбай жү- эмес. Тайган чуркаганда орточо
уулайт. Башка тайгандар из куубайт. Көз алдын- келет. Анткени алар түздүккө ыла- тайганды үйрөтүш кыйынга турат. гүрүп артыкчылык кылса, немец ылдамдыгы түз мейкиндикте
дагы олжосу далдаа жерге кирип кетсе кууганды йыкташкан.Тайгандын жүнү узун, Тайган 2 жаштан кийин баралына овчаркасы короо кайтарганда, саатына 50-60 чакырым, ал эми
токтотот. Кыргыз тайганы из кууп артынан кал- кышкысын тайганды сууктан келе баштайт.Тайган аңчы ит бол- из чалганда жана башка атайын кыска аралыкка 70 чакырым жү-
бай жүрө берет. Асыл тукум кыргыз тайган гана сактоочу жылуу тыбыты жакшы гондуктан, албетте эт азыктарын кызматтарда артыкчылык кылат. гүрө алат. Эгерде тоо бетине өйдө
карышкырга кол сала алат. Эгер карышкырдан өсүп чыгат. Тазыларда жана башка жакшы көрөт. Тайганды тамак- Овчарканын дагы бир артыкчы- жүгүргөндө 30-40 км саатына жү-
корксо, демек андай тайганда башка иттин каны элдин тайгандарында (афган тай- тандырууда эт-сүт азыктарын көп лыгы өтө акылдуулугунда. Кээ гүрсө,төмөндүкөздөй70-80болуп
бар деген кеп. Тарыхта жолборско кол салган ганын эсепке албаганда) мындай колдонуу абзел. бир учурларда акылдуулугу анын кетет. Тайган төлдөгөндө жылына
тайгандар да болгон. 1840-1850-жылдарда бугу артыкчылык жок. Алар суукка чы- кемчилиги деп айтууга болот. Се- биржолуорточо5-6,көпболгондо
кыргыздарынан Балбай Эшкожо уулунун бир дамы жок, жүндөрү кыска болот. Тайган жана немец 9-10 күчүк тууйт.
Mart'14
