Engelli Tanımı
Tanım olarak “engelli” sakat ve özürlü kelimeleri yerine kullanılsa da bu sözcükler farklı anlamlara gelmektedir.
Özürlü terimi "özürlülüğü" odak noktasına koymayı gerektiren, yani özürlülük olgusunu nesnelleştiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın engellilik, hemen olmasa da zamanla bu zorunluluktan kurtulabilmeyi, düşüncelerimizde yumuşama ve esneklik sağlamayı başarabilecek bir terim olarak görünmektedir.
Doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi “engelli” olarak tanımlanmaktadır.
Gelişen dünyada ülkelerin temel problem alanlarından birisini insan yetiştirme sistemleri oluşturmaktadır. İnsan yetiştirme sistemlerinde ise eğitim sistemleri ve eğitim-öğretim kurumlarının yapı ve işleyişleri öne çıkmaktadır. Modern eğitim aşağıdaki amaçlara yöneliktir:
- Öğrencileri ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda yurdumuzun bilim politikasına ve toplumun yüksek seviyede ve çeşitli kademelerdeki insan gücü ihtiyaçlarına göre yetiştirmek;
- Çeşitli kademelerde bilimsel öğretim yapmak;
- Ülkelerimizi ilgilendirenler başta olmak üzere, bütün bilimsel, teknik ve kültürel sorunları çözmek için bilimleri genişletip derinleştirecek inceleme ve araştırmalarda bulunmak;
- Ülkelerimizin türlü yönde ilerleme ve gelişmesini ilgilendiren bütün sorunları, Hükümet ve kurumlarla da elbirliği etmek suretiyle öğretim ve araştırma konusu yaparak sonuçlarını toplumun yararlanmasına sunmak ve Hükümetçe istenecek inceleme ve araştırmaları sonuçlandırarak düşüncelerini bildirmek;
- Araştırma ve incelemelerinin sonuçlarını gösteren, bilim ve tekniğin ilerlemesini sağlayan her türlü yayınları yapmak;
- Toplumun genel seviyesini yükseltici ve kamu oyunu aydınlatıcı bilim verilerini sözle, yazı ile halka yaymak ve yaygın eğitim hizmetlerinde bulunmak, şeklinde belirtilmektedir.
Bu amaçların gerçekleşmesi için öğrencilerin;
(1) Ülkesinin, milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini taşıyan,
(2) Toplum yararını kişisel çıkarının üstünde tutan, aile, ülke ve millet sevgisi ile dolu,
(3) Devletine karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getiren,
(4) Hür ve bilimsel düşünce gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı,
(5) Beden, zihin, ruh, ahlak ve duygu bakımından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş,
(6) İlgi ve yetenekleri yönünde ülke kalkınmasına ve ihtiyaçlarına cevap verecek, aynı zamanda kendi geçim ve mutluluğunu sağlayacak bir mesleğin bilgi, beceri, davranış ve genel kültürüne sahip, vatandaşlar olarak yetiştirilmesi önemlidir.
1982 BM Engelliler İçin Dünya Eylem Programı Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği Ekonomik ve Sosyal İşler Bölümünün, Sosyal Politika ve Kalkınma Birimi tarafından yürütülen bu program Birleşmiş Milletler sistemi içerisinde özürlülere yönelik hazırlanan temel bir programdır. Programın genel çerçevesi ve hedefleri “Engelliler için Dünya Eylem Programı” ve “Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar” belgelerine dayanmaktadır. Bu programın temel amaçları;
- Engelli bireylerin sosyal hayata ve kalkınma sürecine tam ve etkin katılması konusunda destek sağlanması;
- Engellilere sağlanan haklarının ve onurlarının korunmasına yönelik çabaların arttırılması;
- Eğitim, istihdam, bilgi edinme, ürün ve hizmetlere erişimlerinin arttırılması şeklinde ifade edilmektedir.
EVRENSEL TASARIM
Herhangi bir şey, bir araç tasarlanırken belirli bir ihtiyaca cevap verebilmesi amacıyla tasarlanır. Eğer herkesin ihtiyacına cevap verebiliyorsa bu tasarıma Evrensel Tasarım denir. Evrensel Tasarım, herkes tarafından kullanılabilen, ürünlerin, mekân ve çevrenin tasarımıdır. Hiçbir ayrımcılığa izin vermeden, toplumun mümkün olduğunca çoğunluğunun kullanımını benimseyen bir tasarım anlayışıdır. Evrensel tasarım kavramı temelde yetersizliği olan bireyler için engellerin azaltılması için evrensel yapı tasarımıdır, fakat öğretim programı (müfredat) ve eğitim öğretim sürecine yönelik uygulamaları kapsayacak şekilde etkisi genişlemiştir. Eğitim ve öğretim sürecinde özel gereksinimi ve/veya engeli olan öğrenciler genelde öğretim yöntem ve tekniklerinin farklılaştırılmasına/çeşitlendirilmesine bununla birlikte de kullanılan araç ve gereçlerde bir takım uyarlamaların, düzenlemelerin yapılmasına ihtiyaç duyarlar. Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanmasına yönelik alınacak tedbirlerin başında, öğrenmenin tüm öğrenciler için gerçekleşebilmesi amacıyla eğitim ortamlarında ve kullanılan araç ve gereçlerde, eğitim öğretim faaliyetlerini kolaylaştırıcı uyarlamalar ve düzenlemeler yapılması gerekliliği yer almaktadır.
EVRENSEL TASARIM İLKELERİ
- Eşit Kullanım: Farklı yetenekleri ve özellikleri olan tüm kullanıcılar için aynı kullanım olasılığı sağlanmalıdır.
- Kullanımda Esneklik: Tasarım, bireysel tercihler ve yeteneklere (örn. sağ/sol el kullanımı) göre seçenekler içermeli, seçenekler kullanıcılar için uyarlamaları içermelidir.
- Basit ve Sezgisel Kullanım: Tasarım, kullanıcının deneyimine, bilgisine, dil yeteneklerine ve mevcut dikkat düzeyine bağlı olmadan, kolay anlaşılabilir olmalı, geniş bir alana uyumlu olmalıdır.
- Algılanabilir Bilgi: Bilgi çevrenin şartlarından ve kullanıcının algılama yeteneklerinden etkilenmeyecek şekilde verilebilmeli, görsel, sözel, grafiksel, dokunsal vb. şekillerde sunulmalıdır.
- Hata Toleransı: Tasarım, tehlike arz edebilecek durumları dikkate alarak doğabilecek kötü sonuçları en aza indirmelidir.
- Asgari Fiziksel Çaba: Tasarım ürünleri ve mekânlar asgari güçle efektif olarak ve konforlu şekilde kullanılabilmeli ve mekân-çevrelere asgari güç harcanarak konforlu şekilde erişilebilir olmalıdır.
- Yaklaşım ve Kullanım için Boyut ve Mekan: Her türlü kullanıcının vücut boyutu, duruş şekli ve hareketlilik özelliklerine uyum gösterecek yaklaşım, erişim ve kullanım boyut ve alanı sağlanmalıdır.
ÖĞRENME SÜRECİNDE EVRENSEL TASARIM İÇİN;
- Öğrencilere bilgi edinme ve öğrenme için çeşitli seçenekler sunmayı,
- Öğrenciye bildiklerini sergilemeleri için çeşitli seçenekler sunmayı,
- Öğrencinin ilgi alanlarından yola çıkarak, onların kendilerini tanımalarını sağlamayı ve onları öğrenmeye motive etmeyi içerir. Bu kapsamda eğitim ve öğretim sürecinde evrensel tasarım ilkelerini uygularken;
- Öğretim yöntem ve tekniklerini çeşitlendirmeyi,
- Araç gereçler öğrenci ihtiyacına göre çeşitlendirmeyi.
- Öğrenme ortamlarında uyarlama ve/veya düzenlemeler yapmayı,
- İletişim seçeneklerini çeşitlendirmeyi,
- Eğitimde destek teknoloji kullanımına önem vermeyi,
- Anlatım biçimlerimizi çeşitlendirmeyi,
- Soru sorma biçimlerimizi çeşitlendirmeyi,
- Uygulama seçeneklerini arttırmayı,
- İzleme ve değerlendirme biçimlerini çeşitlendirmeyi,
- Kendimizin ve öğrencimizin bilgi edinme kaynaklarını çeşitlendirmeyi
- İşbirliği ve ortak çalışma içinde olmayı,
- Öğrencinin;
- özelliklerine ve ihtiyaçlarına uygun amaçlar belirlemeyi,
- kendisini tanıması için fırsatlar sunmayı,
- sorun çözme ve strateji geliştirme becerilerini desteklemeyi,
- kendisini değerlendirme ve yansıtma becerilerini desteklemeyi göz önün de bulundurulması yararlı olacaktır.
Engelli bireyler, engel tür ve derecelerine göre farklı özellikler gösterebilmekte ve ihtiyaçları farklılaşabilmektedirler. Alan yazında ve yasal düzenlemelere göre engelliler;
Zihin engelliler,
İşitme engelliler,
Görme engelliler,
Fiziksel engelliler,
Otizm spektrum bozukluğu,
Konuşma bozukluğu,
Öğrenme güçlüğü,
Süreğen hastalığı olanlar,
Üstün zekalılar,
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bireyler sahip oldukları bu engel türünden etkilenme derecesine bağlı olarak da hafif, orta, ağır ve çok ağır şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Örneğin; Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler, orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler gibi.
ENGELLİK SEBEPLERİ VE TÜRLERİ
Engelliliğin nedenleri dikkatle incelendiğinde bunların önemli bir bölümünün kaçınılabilir önlenebilir nedenler olduğu görülmektedir. Engellilik genelde kaynağına ve sebeplerine göre değişik şekillerde sınıflandırılmaktadır.
Kaynağına göre sınıflandırıldığında doğuştan gelen engellilik nedenleri arasında bir takım genetik nedenler akraba evliliği gebelik sırasında annenin karşılaştığı travmalar hastalıklar ilaç kullanımı ışına maruz kalmak annenin alkol ve madde bağımlısı olması kötü beslenmesi gibi nedenler görülmektedir. Sayılan tüm bu nedenler kaçınılmaz önlenemez durumlar değildir. Tıp bilimince gerçekleştirilen araştırmalarla genetik nedenlerin bile en azından bir kısmı önceden bilinebilmektedir. Doğum sırasında ve sonrasında kazanılan" engelliliğe gelince kötü ve yetersiz koşullarda gerçekleştirilen doğumlar travmalar yanlış uygulamalar vb. akla gelmektedir. Doğum sonrasında karşılaşılan olaylar arasında ise iş kazaları ev kazaları trafik kazaları savaşlar terör olayları endüstriyel kazalar deprem ve benzeri yıkım olayları büyük sanayi kazaları v.b temel engellilik nedenleri arasındadır. Bunların büyük çoğunluğunun da önlenebilir nitelikte nedenler olduğu anlaşılmaktadır.
Farklı nedenlere bağlı olarak tanımlanan engellilik tam olarak:
görme engelliler,
zihinsel engelliler,
ortopedik engelliler,
dil ve konuşma engelliler,
işitme engelliler,
süreğen hastalıklar,
ruhsal ve duygusal engelliler olmak üzere 7 başlıkta incelenir.