Page 10 - Gazete Manas
P. 10
0 МУРАС

Mayıs'14 САЛТТУУ ЫРДЫН САНАТЫ ЖАНА
САНААСЫ
Балбай Алагушов

Кыргыз Республикасынын эл артисти,
музыка изилдөөчү

Кыргыз жергесинин кол кыргыздар кырк кыздан келип ыйгарат. 1925-жылы Затаевич дай талантка бай экенине көзү окурмандарына кыргыздын К.Жантөшевден 2, А.Токто-
менен жасап койгондой чыккан деген саякатчы Ван- Оренбургдан “Кыргыз (казак) жеткен Затаевич тим жатып элдик салттуу музыкасынын мушевден 5 обондуу ырларды
түрдүү түркүн түстөрдөгү кооз берди жазып алган уламыш жө- элинин миң ыры” деген ат ме- албастан, учу-кыйырына көз берметтеринин кооз үлгүлөрүн нотага түшүрөт. Ошондой
келбети, элибиздин меймандос- нүндө жазган ойлору, маалым- нен туңгуч жыйнагын басма- жетпеген Казакстандын чалкы- окурмандарга тартуулоо, таа- эле Т.Жолдошовдон, А.Дый-
тугу, атадан-балага ардакталып дамалары өзбек, казак, кыргыз дан басып чыгарат. Автордун ган аймактарын кайрадан ара- ныштыруу эле. канбаевден, Н.Жаналиевден,
айтылган оозеки адабияты, музыкаларынын тарыхынын жыйнагы казак элинин музыка лап, ыр, күүлөрдү жазып алат. С.Кочкорбаевден, К.Рахматов
уккандардын черлерин жазган изилденишине өз салымын ко- сүйүүчүлөрүн окурмандарын Ал чогулткан, нотага түшүргөн А.Викторовичтин келиши жана башкалардын ырдоосунда
салттуу музыканын класси- шууда. гана таң калтырбастан, дүй- ырларын, күүлөрүн 1931-жылы менен республиканын бар- ондогон элдик ырларды жазып
калык күүлөрү менен ырлары нөлүк ысымдагы композитор- Алма-Атадан “Казактын 500 дык булуң-бурчтарынан ордо алат. А.Викторович чарчаганы-
абалтан эле түрдүү тилдердеги, Казак менен кыргыздын кы- лорду, акын-жазуучуларды да ырлары менен күүлөрү” деген калаага залкар шайырлар ча- на карабай эки ай күндүр-түн-
түркүн кесиптердеги улуттар- лымдар бою кагаз бетине түш- таң калтырат. Затаевич улуу ат менен басылып калкка тар- кыртылат. Затаевич айтылуу дүр иштейт. Акыркы “Агара
дын окумуштууларын, саякат- пөй, жыйналбай, ооздон-оозго жазуучу Ромен Ролландын тууланат. А.Викторович казак- комузчу, залкар кыл кыякчы, жортсоң, кызара бөртөсүң” де-
чыларын, музыка изилдөөчүлө- көчө ырдалып, колдон-колго туулган күнүнө карата “Кыргыз- тардын жүрөктөрүнөн түнөк чоорчу М.Күрөңкеев баштаган гендей Затаевичтин 1932-жылы
рүн суктанта каратып келген. өтө чертилип, муундан-муунга -казак элинин миң ыры” аттуу тапкан 50 дөн ашык обондо- улуу комузчу К.Орозов, айты- Москвадан “Кыргыздын 250 ас-
Алардын ичинен саякатчылар, өтүп келген элдик салттык му- жыйнагын белекке жиберет. рун фортепиано үчүн да иштеп луу комузчу Т.Сатылганов жана паптык күүлөрү жана обондо-
окумуштууларП.СеменовТянь- зыканын обондору менен күү- Роллан Затаевичтин жыйна- чыгат. башка шайырлар менен Кызыл ру” аттуу жыйнагы жарык кө-
-Шанский, Р.Пфенниг, А.Дие- лөрүн алгачкылардан жыйнаган гын алаары менен “Кымбат- Армия (азыркы К.Тыныста- рөт. Кыргыздардын тарыхында
галь, Алибий, Р.Загряжский, Б. залкар этнограф, көрүнүктүү туу Monsieur! Менин туулган 1928-жыл. Сентябрь айы. нов) көчөсүндөгү жер үйдөн биринчи жолу чыккан жыйнак
Смирнов жана башкалар азда музыка изилдөөчү, сынчы, та- күнүмө карата Сиздин эң бир Атактуу этнограф, музыка кездешет. Ал Муратаалыдан коомчулуктун, маданий чөйрө-
болсо да салмактуу ойлорду ланттуу композитор, эл артис- көлөмдүү “Кыргыз элинин миң изилдөөчү композитор. Кыр- баш-аягы ар бир күүсүнүн та- нүн кызуу колдоосуна алынат.
айтышкан. Ал эми Орто Азия ти Александр Викторович За-
элдеринин ошонун ичинде таевич болгон. Ал өмүрүнүн 16 ыры” аттуу эмгегиңизди жана гыз Республикасынын жана рыхтарын баяндаган комуздун, 1936-жыл. Октябрь айы.
кыргыздын салттуу музыкасын, жылын кара жанын карч ура ка- өзүңүздүн кыргыз темалары- Казак Республикасынын эл кыл кыяктын, чоордун 51, Ка- Ордо калаада өздүк-көркөм
элдик аспатарын, ырларын, зак менен кыргыздын салттык на жазган композицияңызды артисти А.В.Затаевич Кыргыз рамолдодон 31, Токтогулдан чыгармачылыктын Республи-
күүлөрүн, обондорун алгачкы- музыкасынын кооз үлгүлөрүн жибергениңизге чоң рахмат!” АССРинин Эл Агартуу комис- 18 күүнү жазып алат (нотага калык олимпиадасы өтөт. Ага
лардан жыйноого немец скрип- жыйноого арнайт. Баарынан мурда мени ушун- сариатынын чакыруусу боюнча түшүрөт). Токтогул, Мура- Кыргызстандын ар тарабынан
качы Москвадагы чоң театрдын дай моменталдуу эмгекти эң Фрунзеге (Бишкеке) келет. За- таалы, Карамолдодон күүлөрдү атактуу эл шайырлары каты-
артисти Август Федорович Эй- 1920-жылы Польшада, Моск- оор шартта, ачарчылык каптап таевичтин Кыргызстанга чакы- чертүү жагынан асман менен шат. Москвадан А.Затаевич
хорн киришкен. Ал 1870-жылы вада иштеп жүргөн Затаевич турган учурда жүзөгө ашырган руу менен келишинин негизги жердей айырмаланаарын, ал келет. Ал Атайдан, Мусадан,
Ташкентке келет. Сыр дарыя- өсүп-өнгөн шаары Оренбург- чыдамкайлуу күчүңүз , эрдиги- максаты кылымдарды кыды- бир күүсүн кубулта кол ойно- Ыбырайдан, Мыскалдан, Жу-
нын музыкалык хоруна жана га келет. Жаз айы. Күндөрдүн ңиз жана моралдык эркиңиз рып, ооздон-оозго көчө ырда- туп кооздоп чертерин өз көзү мамүдүндөн, Абдыластан жана
аскердик оркестринде капель- биринде музыкалык театрдан таң калтырды. Бул музыкалык лып, колдон-колго өтө черти- менен көрүп, күүлөрүн угуп да- башка ырчы, комузчулардан
мейстр болуп иштейт. казактын “Майрамдык күүсүн” эрдик эч качан унутулбай тур- лип келген кыргыздын элдик роо нотага түшүрөт. Александр баш-аягы 170 обонду, күүнү
угат. Байыркы эки кылдуу, көп ган жан дүйнөнүн мисалы”, - обондору менен күүлөрүн калк Викторович залкар шайырлар- жазып алат. Ал А.Малдыбаев-
А.Эйхорн калк арасында сырдуу домбранын кубулжу- деп сыймыктана катына жооп арасынан, атактуу шайырлар- дан күүлөрдү жазып алуу менен дин он бир обонун фортепиано
концерт берүү менен бирге ган мукамдуу үнүн Александр жазат. дын аткаруусунан нотага тү- бирге ар кыл кесиптеги ышкы- үчүн иштеп чыгат. А.Викто-
1871-1883-жылдары Орто Викторович алгачкы жолу угуп, шүрүү, аларды басмадан басып боздордон да элдик обондор- рович кыргыз шайырларынан
Азия элинин этнографиялык- толкундуу сырга батат. Күүнүн Абалтан казак эли ар кан- чыгаруу, көп улуттуу өлкөнүн ду жазып алат. Алсак, жазуучу жазып кеткен обондору менен
-музыкалык материалдарын кереметтүү кайрыктары таң күүлөрдүн жыйнагын чыгарам
жыйноонун үстүндө эмгек- калтырат. Александрдын ал күү- деп күндүр-түндүр кызуу иш-
тенет. Ал аталган жылдардын нү угушу менен чыгармачылы- теп жаткан кезде “өлүм айтып
аралыгында Өзбекстандын, гынын жаңы баракчасы ачылат. келбейт” болуп күтүүсүздөн
Казакстандын, Кыргызстан- Ал казак деген ат менен кошо 1936-жылдын декабрь айын-
дын аймактарында болот. Зал- жаралган элдин ысыгы менен да дүйнөдөн кайтат. Ошентип,
кар шайырлардан ырлардын, суугун, кайгысы менен кубаны- Затаевичтин алтынга бергис
күүлөрдүн түркүн үлгүлөрүн, чын, өкүнүчү менен өксүүсүн баалуу кол жазмасы эч ким та-
аспаптарынын тарыхтарын, өксүй ырга кошуп, күүгө салып рабынан эске алынбай, эстел-
тигил же бул элдин чыгышына келе жаткан ырларын, күүлөрүн бей узак жолдор бою саргайып
арналган кызыктуу материал- жыйноого аттанат. Александр жатып калат. Тек гана музыка
дарды жазып алат. Ал жыйнаган 1920-23-жылдын аралыгында изилдөөчү, мамлекеттин ис-
материалдарынын негизинде казактардын ар кандай курак- кусствосуна эмгек сиңирген
немец тилинде китеп жазат. тагы, түрдүү кесиптердеги жө- ишмер, Мамлекеттик Токтогул
Бирок,баалуу кол жазма немец нөкөй инсандарынан, шайыр- атындагы сыйлыктын ээси Вик-
тилинде жазылгандыктан орус ларынан миң ырды жазып алат. тор Сергеевич Виноградовдун
тилине которулбай узак жыл- түзүүсүндө, редакторлоосун-
дар бою жарык көрбөй жатып Затаевичтин мындай эрдиги, да, менин катышуумда Затае-
калат. Тек гана 1963-жылы абалтан өнөрдү жогору баа- вичтин күүлөрүнүн жыйнагы
профессор В.Беляевдин ре- лап, барктап келген казактын 1971-жылы “Бүткүл Союздук
дакциясынын астында Өзбек жетекчилери Казакстандын та- Советтик композитор” басма-
илимдер академиясы Эйхорн- рыхында биринчи жолу ага “Эл сынан 38 басма табак көлөмдө
дун “Өзбекстандын музыкалык артисти”деген ардактуу наамды миң нускада “Кыргыздын ас-
фольклористикасы” деген атта паптык күүлөрү жана обондо-
басмадан басып чыгарат. Ал ру” деген атта басылып чыккан
эми Август Федоровичтин то- эле. Ошентип, Затаевичтин
лук кол жазмасы Б.Сабиновдун көөнөрбөс мурасы көпчүлүккө
котормосунан кийин басмадан тартууланат. Тилекке каршы,-
басылып чыгат. Китептин би- Затаевичтин алтынга бергис, ат
ринчи бөлүгү “Кыргыздардын көтөргүс кыргыз музыкасына
музыкасы” деп аталаган. Бул сиңирген эмгеги улуттук музы-
бөлүмүндө автор казак, кыр- ка изилдөөчүлөр, илимпоздор,
гыз элинин өткөрө музыка- композиторлор тарабынан бү-
луулугуна, төкмөлүүлүгүнө ой гүнкү күнгө чейин иликтенбей
жүгүртөт. Элдик музыкалык баасын ала албай келе жатканы
аспаптардын жасалышына, ой- зээниңди кейитип, сай-сөөгүң-
нолушуна токтолот. дү сыздатат. Ал эми 1958-жылы
казактын композиторлор сою-
Аларда аткарылган күүлөр- зу, Казак илимдер академия-
дү, ырларды, обондорду нотага сынын искусство таануу сек-
түшүрөт. Алсак, Оштон, Гүлчө- тору, Курмангазы атындагы
дөн, Алайдан “Койчунун ыры”, консерватория, Казак ССРи-
“Бүркүтчөн мергенчинин ыры”, нин Архив башкармалыгы
“Талаа сакчысынын ыры” аттуу Н.Аравиндин, В.Дернованын,
жана башка ырларды жазып Б.Ерзыковичтин түзүүсүндө
алат. “Кыргыздардын музыка- “А.Затаевич. Изилдөөлөр, эске-
сы” аттуу бөлүмүнүн соңунда
   5   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15