Page 22 - Gazete Manas
P. 22
HABER temmuz'13
АТААНДАШЫҢА “ШАП” Кыргыз элинин өспүрүм оюндары өспүрүмдөрдү элди, жерди, мекенди
БЕРГЕНЧЕ, ЫРДАП БЕР сүйүүгө , адептүүлүккө, эмгекчилдикке, акыл-эстүүлүккө, баатырдыкка,
чечкиндүүлүккө тарбиялоодо чоң маааниге гана ээ болбостон,
өспүрүмдөрдүн руханий дүйнөсүн калыптандыруунун каражаты болуп
эсептелет. Кыргыз эли улуттук оюндарга бай. Алардын ичинен топ таш
жөнөүндө маалымат бере кетсек.
Kırgız ulusal oyunu:
“Top taş”
"Топташ" к/т Kırgızlar ulusal oyunlar konusunda zengindirler. Bu zenginliklerden
Реж.: Наргиза Маматкулова birisi olan “Top taş”, çocuklara vatanı ve halkı sevmeyi, çalışmayı, akıllı
ve güçlü olmayı ve iç dünyalarını zenginleştirmeyi öğretiyor... "
Саткынай Алымбаева Satkınay Alımbaeva
Айзада Кудайбергенова Ayzada Kudaybergenova
Жазгүл Канатбек кызы
Cazgül Kanatbek kızı
ОЮНДАГЫ Ар бир топтон бирден оюнчу 6. Таштарды жерге чачып REKABET OLMAZSA den eline almalı. Bu “top taş”ın 8. Oyuncu “Top taş”ı yere saçıp
АТААНДАШТЫК чыгып таяк кармашат же таш таштап,бир ташты жогору ыр- OYUNLAR “bireş” oyunudur. yerden bir taşı alıp yukarıya atı-
КАЙДЫГЕРЛИКТЕН жашырышат. Жеңгени оюнду гытып аны кайра тосуу менен yor ve o taş yere düşmeden önce
баштоо укугун алат. жогоркудай эле калган таш- GELİŞMEYECEK 2. Oyunun aynı başlayıp da yer- bir taşı diğer taşa dokundurma-
АРЫЛТАТ тарды бирден терет. Жерден Sancıraçı* Murat Mukasov, deki taşları tek tek değil de iki- dan alıp yukarıya atılan taşı vur-
Санжырачы Мурат Мука- ОЮНДУ БИРИНЧИ алган таштарды оюнчу сол ко- “Top taş”ı şu sözlerle tanımlıyor: şerli gruplar şeklinde almaya ise ması gerekiyor. Böylece dört taşı
совдун айтымында, өспүрүм БАШТАГАН ОЮНЧУ: луна жыйноого тийиш. “Bu oyununun, çocuğun çevreyi “ekeş” oyunu deniliyor. ayrı ayrı alıp elinde toplamalı.
оюндары баланын айлана- 1. Беш ташты ыргытып колу- tanımasında, okuldan alan eğiti-
чөйрөнү таанып билишинин нун үстүнө токтотуп бир гана 7. Оюнчу топ ташты жерге mi güçlendirmesinde önemi bü- 3. Yerdeki dört taşın üçünün bir Oyun oynarken oyuncu elin-
сферасы болот. Оюн ошондой ташты калтырып, калган төрт чача таштап, бир ташты жер- yük. Çünkü derste zor gelen, çö- seferde alındığı şekli ise “üçeş” deki taşı yukarı atıp yere düş-
эле окуучулардын мектепте ал- ташты жерге түшүрөт. Колдун ден алып жогору ыргытып, zemedikleri şeyleri oyun oynaya- oyunu olarak adlandırılır. meden önce yerdeki taşları al-
ган билимдерин бышыктоодо үстүнө токтогон ташты кайра жердеги таштан бир ташты rak kolayca çözmeyi öğreniyor- maya yetişemezse ya da taşı alır-
жана илимге, эмгекке кызы- жогору ыргытып тосуп алат. экинчи ташка тийгизгенче lar. ‘Top taş’ ise akıl oyunu sayılır. 4. Son oynanma şekli ise yere ken eli diğer taşlara dokunursa ya
гуусун арттырууда да өтө маа- Колундагы бир ташты жогору алуу менен жогору ыргытыл- Genellikle kızlar ve gelinler oy- düşen dört taşın tümünü almak da attığı taşı tutmaya yetişemez-
нилүү. Анткени окуу учурунда ыргытып,жердеги төрт таш- ган ташты кошо тосуп алат. nar. ‘Top taş’ insanın becerili ve biçimindedir. Bu türü ise “üçeşin se oyuncu yenilir. Oynama sırası
өздөштүрүүгө кыйын болгон тын бирин кылдаттык менен yetenekli olmasına, kızların bir- tobu” adı veriliyor. karşı tarafa geçer.
нерсени оюн учурунда оңой алып жогору ыргыткан таш 8. Оюнчу топ ташты жер- biriyle ilişki kurmasına yardımcı
эле өздөштүрүп алууга болот. менен кошо тосуп алат. Жер- ге чачып, жерден бир ташты olur. Burada rekabet vardır. Biri 5. Sol elinin işaret parmağıy- TAŞI TUTTURAMAYIP
“Ал эми топ таш негизинен ден таштарды алууда жердеги алып жогору ыргытып, ал yenilir diğeri ise kazanır. Eğer re- la birlikte başparmak ucunu yere “ŞAP” VERENLER
акыл оюндарына кирет. Топ таштарга колу тийбеши керек. ташты жерге жеткенче, жер- kabet olmazsa oyunlar gelişmez. dokundurup ev gibi yapıp sağ eli-
ташты көбүнчө кыз-келиндер Ошентип, жердеги төрт таш- ден бир ташты башка ташка İki tarafın da yenildiği bir oyun ni sol elinin arasından geçirerek, Tüm bu oyunları oynanıp
ойношот. Бул чеберчиликке ты оюнчу бирден тосуп алат. тийгизбестен алып, ыргытыл- ilgi görmüyor.” sağ eldeki beş taş, sol elin üstüne bittikten sonra yenilen rakibine
үйрөтөт, колдордун ийкемдүү Бул топ таштын “биреш” оюну ган ташка кошуп тосуп алат. atılır. Yere düşen taşların biri alı- “şap” verir. “Şap” denilen, oyunu
болушуна, кыздар бири бири деп аталат. Ошентип, төрт ташты бирден YİRMİSİ BİRDEN nıp karşısındaki oyuncuya “ke- ilk bitiren oyuncunun, elindeki
менен мамиле түзгөнгө, сүй- 2. Жогорудагыдай эле оюн- терип, колуна топтоо керек. TOPLANIP ‘TOP TAŞ’ lin” seçtiriliyor. Karşısındaki beş taşı yukarıya atıp tekrar attığı
лөшкөнгө анан да бул жерде ду кайра кайталап баштап, oyuncu yere düşen taşlardan iste- taşları tutmaya çalışması sırasın-
атаандаштык, бирөө утат би- жердеги төрт ташты экиден ТАШТЫ ТОСО АЛБАЙ OYNUYOR diğini “kelin” olarak seçebilir. da kaç taş tuttuysa yenilen raki-
рөө утулат, андай болбосо кошмок кылып терип алат. Бул “Top taş” Kırgızların en eski binden o kadar taş almasıdır. Ye-
оюндар өнүкпөйт, жалпы ий- “экеш”оюну деп аталат. “ШАП” БЕРГЕНДЕР oyunlarından birisidir. Eski bir 6. Taşları yere koyup, bir taşı nilen oyuncu “şap”ın yerine şarkı
гилик болуп, бардыгы кайды- 3. Үчүнчү оюнда оюндун би- oyun olduğunu “Manas” desta- yukarı atarak yerdeki taşları tek söyleyip dans da edebilir.
гер мамиледе болуп калышат.”- ринчи түрүн кайталап, жерге Жогорудагы оюндар ой- nındaki “Yirmisi birden toplanıp tek alıyor. Yerden alınan taşları
дейт Мукасов. түшкөн төрт таштын үчөөнү нолуп бүткөндө жеңилген top taş oynuyor” sözlerinden an- oyuncu sol eline toplamalı. * - Soy ağacını anlatan kişi.
“ЖЫЙЫЛЫП АЛЫП чогуу бир, калган бир ташты оюнчу атаандашына “шап” layabiliyoruz. “Top taş” oyunu-
ЖЫЙЫРМАҢ, ТОП өзүнчө терип алат. Бул “үчеш- берет. “Шап” бергенде оюн- nun asırlardır bozulmayan ku- 7. Oyuncu “Top taş”ı yere saçıp
ТАШ-ЧАКМАК АЛЫҢАР” тин тобу” деп аталат. ду биринчи бүткөн оюнчу оң ralları vardır. Mesela oyun, düm- bir taşı yukarı atıp yerdeki taşlar-
Топ таш - кыргыз элинин 4. Мында да оюндун бирин- колдун алаканын арт жагына düz bir yerde, kiyizin (bir tür ki- dan bir taşı ikinci taşa dokunma-
эң байыркы оюндарынан чи түрүн кайталоо менен жер- буруп, колундагы беш ташты lim) üstüne oturularak oynanılır. dan alıp yukarıya atılan taşa denk
бири. Анын эски оюндардан ге түшкөн төрт ташты чогуу ыргытып кайра колун оң кыла Oyun, 5-17 yaş arasındaki 2 ile getirmeli.
экендиги “Манас” эпосунда- бир жолу алат. Бул оюн “үчеш- коюп жогору ыргыткан таш- 6 çocuk tarafından oynanır. Ço-
гы: “Жыйылып алып жыйыр- тин тобу”деп аталат. тарды тосуп алат. Бул учурда cuklar kendilerine bir hakem se- 'Toptaş' kısa oyun filmi
маң, топ таш-чакмак алыңар”,- 5. Сол колдун сөөмөйү ме- оюнчу канча ташты тосуп алса çerler. Hakem oyuncuları iki takı- Yön.: Nargiza Mamatkulova
деген саптар да айгинелеп нен бармагынын учун жерге атаандашы билегинен ошончо ma ayırır ve oyun alanına yerleş-
турат. Топ-таштын өзүнүн тийгизип “үй” сыяктуу кылып шап бериши керек. Жеңилген tirir. Oyun 5 taşla oynanır. İki ta-
кылымдар бою бузулбай келе оң колду сол колдун арасынан оюнчу шаптын ордуна ырдап, raftan oyuncular kendilerine bi-
жаткан эрежелери бар. Ми- өткөрүп оң колдогу беш таш- бийлеп берсе да болот. rer taş alıp oynamaya başlarlar.
салы, оюн тегиз жерде, үйдө ты сол колдун үстүнөн ыргы- 1. Oyuna ilk başlayan oyuncu
кийиздин үстүндө ойнолот. та таштайт. Жерге түшкөн Оюндун жүрүшүндө оюн- beş taşı eline alıp yukarıya atıp,
Оюнга 5-17 жаштагы 2-6 оюн- таштын бирин колуна алып чу колундагы ташты жогору yere düşmeden önce elinin üs-
чу катышат. Оюнчулар өздө- өзүнүн атаандашына “келин” ыргытып, ал жерге түшкөнчө tünde bir taşı tutarak, diğerlerin
рүнөн оюнга калыс шайлашат. тандатат. Атаандашы жерге жердеги ташты ала албай кал- bırakıyor. Elinin üstündeki taşı
Калыс оюнчуларды эки оюнга түшкөн 4 таштын арасынан са, же ташты алганда, оюн- yukarı atıp tekrar tutmalı. Elin-
бөлөт. Аларды оюн ойнолуучу каалаган ташты “келин” деп чунун колу башка таштарга deki bir taşı yukarı atıp yerdeki
жерге жайгаштырат. Оюн 5 атайт. тийип кетсе, же ыргыткан та- dört taşın birini alıp ikisini birlik-
чакмак таш менен ойнолот. шын тосо албай калса, оюнчу te tutmalı. Yerdeki taşları alırken
жыдыйт. Ойноо кезеги атаан- ise diğer taşlara dokunmamalı.
дашына берилет. Bu şekilde oyuncu dört taşı bir-
АТААНДАШЫҢА “ШАП” Кыргыз элинин өспүрүм оюндары өспүрүмдөрдү элди, жерди, мекенди
БЕРГЕНЧЕ, ЫРДАП БЕР сүйүүгө , адептүүлүккө, эмгекчилдикке, акыл-эстүүлүккө, баатырдыкка,
чечкиндүүлүккө тарбиялоодо чоң маааниге гана ээ болбостон,
өспүрүмдөрдүн руханий дүйнөсүн калыптандыруунун каражаты болуп
эсептелет. Кыргыз эли улуттук оюндарга бай. Алардын ичинен топ таш
жөнөүндө маалымат бере кетсек.
Kırgız ulusal oyunu:
“Top taş”
"Топташ" к/т Kırgızlar ulusal oyunlar konusunda zengindirler. Bu zenginliklerden
Реж.: Наргиза Маматкулова birisi olan “Top taş”, çocuklara vatanı ve halkı sevmeyi, çalışmayı, akıllı
ve güçlü olmayı ve iç dünyalarını zenginleştirmeyi öğretiyor... "
Саткынай Алымбаева Satkınay Alımbaeva
Айзада Кудайбергенова Ayzada Kudaybergenova
Жазгүл Канатбек кызы
Cazgül Kanatbek kızı
ОЮНДАГЫ Ар бир топтон бирден оюнчу 6. Таштарды жерге чачып REKABET OLMAZSA den eline almalı. Bu “top taş”ın 8. Oyuncu “Top taş”ı yere saçıp
АТААНДАШТЫК чыгып таяк кармашат же таш таштап,бир ташты жогору ыр- OYUNLAR “bireş” oyunudur. yerden bir taşı alıp yukarıya atı-
КАЙДЫГЕРЛИКТЕН жашырышат. Жеңгени оюнду гытып аны кайра тосуу менен yor ve o taş yere düşmeden önce
баштоо укугун алат. жогоркудай эле калган таш- GELİŞMEYECEK 2. Oyunun aynı başlayıp da yer- bir taşı diğer taşa dokundurma-
АРЫЛТАТ тарды бирден терет. Жерден Sancıraçı* Murat Mukasov, deki taşları tek tek değil de iki- dan alıp yukarıya atılan taşı vur-
Санжырачы Мурат Мука- ОЮНДУ БИРИНЧИ алган таштарды оюнчу сол ко- “Top taş”ı şu sözlerle tanımlıyor: şerli gruplar şeklinde almaya ise ması gerekiyor. Böylece dört taşı
совдун айтымында, өспүрүм БАШТАГАН ОЮНЧУ: луна жыйноого тийиш. “Bu oyununun, çocuğun çevreyi “ekeş” oyunu deniliyor. ayrı ayrı alıp elinde toplamalı.
оюндары баланын айлана- 1. Беш ташты ыргытып колу- tanımasında, okuldan alan eğiti-
чөйрөнү таанып билишинин нун үстүнө токтотуп бир гана 7. Оюнчу топ ташты жерге mi güçlendirmesinde önemi bü- 3. Yerdeki dört taşın üçünün bir Oyun oynarken oyuncu elin-
сферасы болот. Оюн ошондой ташты калтырып, калган төрт чача таштап, бир ташты жер- yük. Çünkü derste zor gelen, çö- seferde alındığı şekli ise “üçeş” deki taşı yukarı atıp yere düş-
эле окуучулардын мектепте ал- ташты жерге түшүрөт. Колдун ден алып жогору ыргытып, zemedikleri şeyleri oyun oynaya- oyunu olarak adlandırılır. meden önce yerdeki taşları al-
ган билимдерин бышыктоодо үстүнө токтогон ташты кайра жердеги таштан бир ташты rak kolayca çözmeyi öğreniyor- maya yetişemezse ya da taşı alır-
жана илимге, эмгекке кызы- жогору ыргытып тосуп алат. экинчи ташка тийгизгенче lar. ‘Top taş’ ise akıl oyunu sayılır. 4. Son oynanma şekli ise yere ken eli diğer taşlara dokunursa ya
гуусун арттырууда да өтө маа- Колундагы бир ташты жогору алуу менен жогору ыргытыл- Genellikle kızlar ve gelinler oy- düşen dört taşın tümünü almak da attığı taşı tutmaya yetişemez-
нилүү. Анткени окуу учурунда ыргытып,жердеги төрт таш- ган ташты кошо тосуп алат. nar. ‘Top taş’ insanın becerili ve biçimindedir. Bu türü ise “üçeşin se oyuncu yenilir. Oynama sırası
өздөштүрүүгө кыйын болгон тын бирин кылдаттык менен yetenekli olmasına, kızların bir- tobu” adı veriliyor. karşı tarafa geçer.
нерсени оюн учурунда оңой алып жогору ыргыткан таш 8. Оюнчу топ ташты жер- biriyle ilişki kurmasına yardımcı
эле өздөштүрүп алууга болот. менен кошо тосуп алат. Жер- ге чачып, жерден бир ташты olur. Burada rekabet vardır. Biri 5. Sol elinin işaret parmağıy- TAŞI TUTTURAMAYIP
“Ал эми топ таш негизинен ден таштарды алууда жердеги алып жогору ыргытып, ал yenilir diğeri ise kazanır. Eğer re- la birlikte başparmak ucunu yere “ŞAP” VERENLER
акыл оюндарына кирет. Топ таштарга колу тийбеши керек. ташты жерге жеткенче, жер- kabet olmazsa oyunlar gelişmez. dokundurup ev gibi yapıp sağ eli-
ташты көбүнчө кыз-келиндер Ошентип, жердеги төрт таш- ден бир ташты башка ташка İki tarafın da yenildiği bir oyun ni sol elinin arasından geçirerek, Tüm bu oyunları oynanıp
ойношот. Бул чеберчиликке ты оюнчу бирден тосуп алат. тийгизбестен алып, ыргытыл- ilgi görmüyor.” sağ eldeki beş taş, sol elin üstüne bittikten sonra yenilen rakibine
үйрөтөт, колдордун ийкемдүү Бул топ таштын “биреш” оюну ган ташка кошуп тосуп алат. atılır. Yere düşen taşların biri alı- “şap” verir. “Şap” denilen, oyunu
болушуна, кыздар бири бири деп аталат. Ошентип, төрт ташты бирден YİRMİSİ BİRDEN nıp karşısındaki oyuncuya “ke- ilk bitiren oyuncunun, elindeki
менен мамиле түзгөнгө, сүй- 2. Жогорудагыдай эле оюн- терип, колуна топтоо керек. TOPLANIP ‘TOP TAŞ’ lin” seçtiriliyor. Karşısındaki beş taşı yukarıya atıp tekrar attığı
лөшкөнгө анан да бул жерде ду кайра кайталап баштап, oyuncu yere düşen taşlardan iste- taşları tutmaya çalışması sırasın-
атаандаштык, бирөө утат би- жердеги төрт ташты экиден ТАШТЫ ТОСО АЛБАЙ OYNUYOR diğini “kelin” olarak seçebilir. da kaç taş tuttuysa yenilen raki-
рөө утулат, андай болбосо кошмок кылып терип алат. Бул “Top taş” Kırgızların en eski binden o kadar taş almasıdır. Ye-
оюндар өнүкпөйт, жалпы ий- “экеш”оюну деп аталат. “ШАП” БЕРГЕНДЕР oyunlarından birisidir. Eski bir 6. Taşları yere koyup, bir taşı nilen oyuncu “şap”ın yerine şarkı
гилик болуп, бардыгы кайды- 3. Үчүнчү оюнда оюндун би- oyun olduğunu “Manas” desta- yukarı atarak yerdeki taşları tek söyleyip dans da edebilir.
гер мамиледе болуп калышат.”- ринчи түрүн кайталап, жерге Жогорудагы оюндар ой- nındaki “Yirmisi birden toplanıp tek alıyor. Yerden alınan taşları
дейт Мукасов. түшкөн төрт таштын үчөөнү нолуп бүткөндө жеңилген top taş oynuyor” sözlerinden an- oyuncu sol eline toplamalı. * - Soy ağacını anlatan kişi.
“ЖЫЙЫЛЫП АЛЫП чогуу бир, калган бир ташты оюнчу атаандашына “шап” layabiliyoruz. “Top taş” oyunu-
ЖЫЙЫРМАҢ, ТОП өзүнчө терип алат. Бул “үчеш- берет. “Шап” бергенде оюн- nun asırlardır bozulmayan ku- 7. Oyuncu “Top taş”ı yere saçıp
ТАШ-ЧАКМАК АЛЫҢАР” тин тобу” деп аталат. ду биринчи бүткөн оюнчу оң ralları vardır. Mesela oyun, düm- bir taşı yukarı atıp yerdeki taşlar-
Топ таш - кыргыз элинин 4. Мында да оюндун бирин- колдун алаканын арт жагына düz bir yerde, kiyizin (bir tür ki- dan bir taşı ikinci taşa dokunma-
эң байыркы оюндарынан чи түрүн кайталоо менен жер- буруп, колундагы беш ташты lim) üstüne oturularak oynanılır. dan alıp yukarıya atılan taşa denk
бири. Анын эски оюндардан ге түшкөн төрт ташты чогуу ыргытып кайра колун оң кыла Oyun, 5-17 yaş arasındaki 2 ile getirmeli.
экендиги “Манас” эпосунда- бир жолу алат. Бул оюн “үчеш- коюп жогору ыргыткан таш- 6 çocuk tarafından oynanır. Ço-
гы: “Жыйылып алып жыйыр- тин тобу”деп аталат. тарды тосуп алат. Бул учурда cuklar kendilerine bir hakem se- 'Toptaş' kısa oyun filmi
маң, топ таш-чакмак алыңар”,- 5. Сол колдун сөөмөйү ме- оюнчу канча ташты тосуп алса çerler. Hakem oyuncuları iki takı- Yön.: Nargiza Mamatkulova
деген саптар да айгинелеп нен бармагынын учун жерге атаандашы билегинен ошончо ma ayırır ve oyun alanına yerleş-
турат. Топ-таштын өзүнүн тийгизип “үй” сыяктуу кылып шап бериши керек. Жеңилген tirir. Oyun 5 taşla oynanır. İki ta-
кылымдар бою бузулбай келе оң колду сол колдун арасынан оюнчу шаптын ордуна ырдап, raftan oyuncular kendilerine bi-
жаткан эрежелери бар. Ми- өткөрүп оң колдогу беш таш- бийлеп берсе да болот. rer taş alıp oynamaya başlarlar.
салы, оюн тегиз жерде, үйдө ты сол колдун үстүнөн ыргы- 1. Oyuna ilk başlayan oyuncu
кийиздин үстүндө ойнолот. та таштайт. Жерге түшкөн Оюндун жүрүшүндө оюн- beş taşı eline alıp yukarıya atıp,
Оюнга 5-17 жаштагы 2-6 оюн- таштын бирин колуна алып чу колундагы ташты жогору yere düşmeden önce elinin üs-
чу катышат. Оюнчулар өздө- өзүнүн атаандашына “келин” ыргытып, ал жерге түшкөнчө tünde bir taşı tutarak, diğerlerin
рүнөн оюнга калыс шайлашат. тандатат. Атаандашы жерге жердеги ташты ала албай кал- bırakıyor. Elinin üstündeki taşı
Калыс оюнчуларды эки оюнга түшкөн 4 таштын арасынан са, же ташты алганда, оюн- yukarı atıp tekrar tutmalı. Elin-
бөлөт. Аларды оюн ойнолуучу каалаган ташты “келин” деп чунун колу башка таштарга deki bir taşı yukarı atıp yerdeki
жерге жайгаштырат. Оюн 5 атайт. тийип кетсе, же ыргыткан та- dört taşın birini alıp ikisini birlik-
чакмак таш менен ойнолот. шын тосо албай калса, оюнчу te tutmalı. Yerdeki taşları alırken
жыдыйт. Ойноо кезеги атаан- ise diğer taşlara dokunmamalı.
дашына берилет. Bu şekilde oyuncu dört taşı bir-
