Page 30 - Gazete Manas
P. 30
SPOR temmuz'13
Ойду омкоргон ордо оюну
ОРДО ОЮНУ КЫРГЫЗ ЭЛИНИН УЛУТТУК ОЮНУ ЭКЕНДИГИН ТАСТЫКТАГАН
КӨПТӨГӨН ИЗИЛДӨӨЛӨР БАР. БИРОК ТЕКТЕШ ТҮРК ЭЛДЕРИНДЕ ДА ОРДО
ОЮНУ ОЙНОЛОРУН ТАРЫХ ТАСТЫКТАП КЕЛЕТ. ОШОНДОЙ БОЛСО ДА ОЮНДУН
ТАРЫХЫНА ИЛИМИЙ ИЗИЛДӨӨЛӨРДҮ МЫНДАН ДА ТЕРЕҢИРЭЭК ЖҮРГҮЗСӨК
КӨПТӨГӨН БИЗ БИЛБЕГЕН КЫЗЫКТУУ НЕГИЗДЕР ПАЙДА БОЛООРУ ШЕКСИЗ.
Бул тууралуу Кыргыз Республикасы- Асылбек Бактыбеков
нын Улуттук оюндарды өнүктүрүү
борборунун жетекчиси Алмаз Ка- гашкан айлананын ортосундагы быдымык “Ханды” чертип ичиндеги чүкөлөрдү аралап кетсе, томпой сырт-
сенов: “Тарыхты карап көрсөк ордо тууралуу теңчиликти билдирип турат. Өлкөдө жашаган чыгаруу мамлекетти ка чыгып кетсе, томпой оюнчунун бутуна тийип
сөздөр көп чыгармаларда айтылып келет. Бел- жумурай элге бирдей мамиледе болууну, бөлүп басып алууга тете... кетсе, оюнчунун согончогу жерден көтөрүлүп
гилүү “Манас” эпосунда да оюн жөнүндө сөз жарылуудан алыс болуунун бир күбөсү десек кеткен учурларда оюн жыдыйт.Тооругандан ки-
кылынат. Мүрзөлөрдөн адамдардын сөөктө- болот. Так ортодогу быдымыкка байланган Ордочулардын айтымында, ордо оюнун көп- йин оюнчу ичке түшө албай калса, тооруган же-
рүнүн жанынан чүкө, томпойлор менен кошо кызыл жип мамлекеттин байрагын же симво- төгөн эрежелер камтып турат. Бардык эрежелер ринен бир кадам оңго жылып кадамык эмес чү-
табылган. Мына бул дагы ордонун байыркылы- ликасын билдирип турган. Өзгөчө чүкөлөрдүн өзүнчө бир мааниге же тактикага ээ. Алгач оюн көнү атышы зарыл. Чүкө чыгарып жүргөн оюнчу
гын тастыктап турат. Эң негизгиси кылымдан- алган орду абдан кызык келет. Чүкөлөр тизил- башталардан мурда ар бир оюнчу үчүн бештен оюн учурунда тооруса оюн жыдыйт.
кылымга келе жаткан ордо оюнунун сакталып ген жер борбор деп аталат, борборго коюлган чүкө салынат жана ар бири үч жолудан гана атуу-
калгандыгы...”-деп билдирди. хан (тыйын) мамлекет башчысы, хандын үстү- га милдеттүү. Эгерде оюнчу чүкө чыгарса, жы- Ордо илгертеден томпой
нө коюлган чүкөлөр анын вазирлери катары дыганча оюнду уланта берет. Эрежелер бузулуп менен ойнолуп келген
Ордо бильярд оюнунан эсептелген. Тегерете тизилген чүкөнүн бардык кетпеши үчүн калыстар көзөмөлдөп турушат.
алда канча татаал саны жоокерлерди туюндурат. Чындыгында Атып жаткан убакта буттун учу борборду көз- Ордо оюну бир учурларда авалак (авалак-
ордо оюну аябай тартиптештирилип ойлонуп дөй багытталып, андан соң топту жарууга ки- аркардын мүйүзүнөн жасалат, бардык жактары
Ал эми ордо оюнунун философиясына маа- табылса керек. КРнын Ордо спорт федерация- ришет. Чүкө айланадан чыгып кетсе, ошол гана сүрүлүп, төрт бурчтук формадагы ордо оюнуна
ни бере турган болсок, өлкөнү коргоодогу ас- сынын президенти Дастан Сарыгуловдун ай- томпой менен чертиши керек. Чертип жаткан керектелүүчү сөөк) менен атылып ойнолгон. Би-
кердик тактика жана кыргыздын кылымдарды тымында, ордо оюну биринчиден, денени тар- учурда кандайдыр бир кичинекей эреже бузулса рок Дастан Сарыгуловдун айтуусу боюнча авалак
карыткан ачылбаган көмүскө сырлары жатат. биялоо максатында, экинчиден, жоокерлерди калыс тарабынан оюндун жүрүшү токтотулат. менен ордо атуу туура эмес экенин билдирди:
Ордонун ойнолушунда аскердик сырдын жа- даярдоо, машыктыруу максатында ойлонулуп Негизинен ордо оюну аябай көп эрежени талап “Ордо негизинен томпой(томпой-топоздун чүкө-
тышы байыркы кыргыз элинин согуш тактика- табылган. Согуштук тактиканы көрсөтүү не- кылгандыктан тоорумак, ура атмай, кыңкай ат- сү) менен ойнолушу керек. Томпой менен ойноо
сын өнүктүрүүдөгү жана мамлекетти коргоодо гизинде ойнолгон. “Карап көрсөк, аскер адам- май, чертүү, хан чертүү сыяктуу өзгөчө маани- авалакка салыштырганда беш эсе татаал. Илгери
мыкты эр-азаматтарды даярдоодогу мааниси дары да адистештирилген: бирөө жаа тарткыч, лүүлүгү терең эрежелери чыга келет. Маселен ата-бабаларыбыз чеберчиликти талап кылуу үчүн
зор. Ал эми ой-толгоосу жагынан карасак, бар- бирөө найзакер, бирөө кылыч чабышканды хан чертүү: бул оюнду томпой менен ойноп келишкен. Кээ
дык илимди ичине камтыган бийик деңгээлдүү, мыкты билген. Ошондой эле ордо оюнунда да бир учурларда томпой менен көп ойногондо асты
логикалык оюн деп атасак жаңылышпайбыз. топ бузуп берет, бирөө тооруйт, бирөө чертип Хан чертүү – ордо оюнунун эң негизги бир сүрүлүп калат. Эгерде 3 эле миллиметр сүрүлүп
Маселен, билиярд дагы геометриялык жактан берет. Мында бардыгы адистештирилгендиги бөлүгү. Башкача айтканда ханды чертип чыгуу калса жарабайт, анда ал авалакка окшоп калат.”
ойлонууну талап кылган спорттун бир түрү. билинип турат жана тартипти туура берүүдө эң чоң эмгекти талап кылат. Ханды атайын бир Анын айтымында, атайын сүрүп алгандарга тыюу
Бирок, айтууларга караганда ордо бильярд эң чоң жардам берет. Этияттуулукту, чеберчи- убакта эмес, оюн учурунда эле чертсе болот. салышкан. Чүкөнү атып жатканда томпойдун бел-
оюнуна караганда алда канча татаал жана пай- ликти, кырааттуулуктун баары ордодо бери- Чертип жатканда тизени кыймылдатпай тыкан- гилүү гана жерин тийгизүү керек. Мындай чебер-
далуу. Кыргыз Дене тарбия жана спорт инс- лет. Негизи жоокерлердин дооруна жаралган дык менен чертиш керек, ханга кол тийип же чилик абдан татаал жана ошол татаалдыкты сактоо
титутунун доценти Маматсабыр Абдуллаев: оюн, жоокерлерди машыктырууну көздөгөн болбосо атайын кармап чертсе оюнчу жыдыйт. үчүн бул эрежелер түзүлгөн. Ошентсе да азыркы
“Бильярдда геометриялык түз сызыктар жагы оюн”,- деди Сарыгулов. Дене мүчөнү келишти- Ордодо беш чүкө калганда хан чертишүү башта- мезгилде авалак менен ойногон адамдар жок эмес.
жакшы өнүккөн. Ал эми логикалык жактан рүүдө ордонун ролу абдан чоң. Жеке эле дене- лат. Эгерде биринчи оюнду баштап жаткан топ- Эскерте кетсек, Кыргызстанда салттуу түрдө жыл
ордо оюнунан алда канча төмөн. Ордодо кант- ни тарбиялоодо гана эмес, тарбиялык мааниси тун өкүлү черте баштаганда, сөзсүз түрдө өнөгү сайын “Алтын томпой” аттуу ордо оюну боюнча
кенде жеңет, тактык жана мергенчилик жак- жагынан да пайдалуу. Негизинен кыргыздын ханды ортого салып бериши керек. Хан черткен турнир өткөрүлүп келет.
тан гана эмес, канткенде чүкөнү атып чыгып, улуттук оюндарынын дээрлик бардыгы таби- оюнчулар улам алмашып турса да болот. Ханды
ортого жатуу сыяктуу эрежелер өзүнчө логи- гый шартка ылайыкташтырылгандыктан ден чертип кеткен тарап хан менен кошо үч чүкө Түрк тилдүү элдер
каны камтыйт. Кыргыз улуттук оюндарынын соолукка абдан эле пайдалуу болгонун баса ал эми берки тарап эки чүкө ала алышат. Атып арасында ордо ойнолот
ичинен ордо номур биринчи орунда турат. Би- белгиледи.. жаткан учурларда туура эреженин негизинде
рок эмне себептен ордо көп ойнолбой келет? ханды чертүү абзел. Анткени көп жерде томпой Чет жерде “Манас” эпосу же улуу жазуучубуз
Оюндун таанылбай келишинин мисалы бүтүн менен илип атып чыгарып алган учурлар да кез- Чыңгыз Айтматовдун ысмы менен кыргыздарды
мамлекеттин сыры мына ушул ордо оюнунда дешет. Негизинен ханды таамай чертип алуу ке- таанышат. Ал эми кыргыздын улуттук спорт оюну
жаткан. Бул дагы бир кыргыздын улуу эл эке- рек. “Ханды чертип чыгаруу мамлекет ажосунун болгон ордону спорт оюндарынын бири катары
нин даңазалап турат,”- деп билдирди. тактан кулашына барабар болгон. Илгери эки эл дүйнөгө алып чыгууга болобу? Айтор бул суроого
бири-биринин аскердик даярдыгын сыноо мак- жоопту мезгил көрсөтөт. Бирок, Улуттук оюндар
Согуштук сатында ордо ойношкон. Ордодон утулуптур кафедрасынын доценти Маматсабыр Абдуллаев:
тактиканын мектеби деген нерсе аябагандай уят болгон. Кээде чыр- “Түрк тилдүү элдер арасында атап кетсек түрк-
Ордодогу айлана болуп чийилген сызык чатактар да чыгып кеткен убактар кездешкен,”- мөндөр, кытайлык кыргыздар, казактар, өзбектер,
бул өлкөнүн чек арасы же чеби. Ал эми орто- дейт ордочу Мыктыбек Мукаев. алтайлык кыргыздар жана башка түрк элдери ара-
догу бардык жагынан бирдей аралыкта жай- сында ордо ойнолуп келет. Анткен менен эрежеси,
Тоорумак: Ордонун мыкты тактикаларынын философиясы жагынан кыргыздын ордо оюнуна
бири тоорумак эсептелет. Бул ыкма чийинге жа- окшобойт. Ордону түрк элдери арасында жайыл-
кын болгон чүкөнү чыгаруу. Алгач сол бутту тууга толук мүмкүнчүлүк бар”,- деп билдирди.
чийинге коюп, ал эми оң бутту сол бутка илип,
сол колду артка алып, ылдый эңкейип тооруйт.
Тооруган мезгилде тоорулган чүкө айлананын
Ойду омкоргон ордо оюну
ОРДО ОЮНУ КЫРГЫЗ ЭЛИНИН УЛУТТУК ОЮНУ ЭКЕНДИГИН ТАСТЫКТАГАН
КӨПТӨГӨН ИЗИЛДӨӨЛӨР БАР. БИРОК ТЕКТЕШ ТҮРК ЭЛДЕРИНДЕ ДА ОРДО
ОЮНУ ОЙНОЛОРУН ТАРЫХ ТАСТЫКТАП КЕЛЕТ. ОШОНДОЙ БОЛСО ДА ОЮНДУН
ТАРЫХЫНА ИЛИМИЙ ИЗИЛДӨӨЛӨРДҮ МЫНДАН ДА ТЕРЕҢИРЭЭК ЖҮРГҮЗСӨК
КӨПТӨГӨН БИЗ БИЛБЕГЕН КЫЗЫКТУУ НЕГИЗДЕР ПАЙДА БОЛООРУ ШЕКСИЗ.
Бул тууралуу Кыргыз Республикасы- Асылбек Бактыбеков
нын Улуттук оюндарды өнүктүрүү
борборунун жетекчиси Алмаз Ка- гашкан айлананын ортосундагы быдымык “Ханды” чертип ичиндеги чүкөлөрдү аралап кетсе, томпой сырт-
сенов: “Тарыхты карап көрсөк ордо тууралуу теңчиликти билдирип турат. Өлкөдө жашаган чыгаруу мамлекетти ка чыгып кетсе, томпой оюнчунун бутуна тийип
сөздөр көп чыгармаларда айтылып келет. Бел- жумурай элге бирдей мамиледе болууну, бөлүп басып алууга тете... кетсе, оюнчунун согончогу жерден көтөрүлүп
гилүү “Манас” эпосунда да оюн жөнүндө сөз жарылуудан алыс болуунун бир күбөсү десек кеткен учурларда оюн жыдыйт.Тооругандан ки-
кылынат. Мүрзөлөрдөн адамдардын сөөктө- болот. Так ортодогу быдымыкка байланган Ордочулардын айтымында, ордо оюнун көп- йин оюнчу ичке түшө албай калса, тооруган же-
рүнүн жанынан чүкө, томпойлор менен кошо кызыл жип мамлекеттин байрагын же симво- төгөн эрежелер камтып турат. Бардык эрежелер ринен бир кадам оңго жылып кадамык эмес чү-
табылган. Мына бул дагы ордонун байыркылы- ликасын билдирип турган. Өзгөчө чүкөлөрдүн өзүнчө бир мааниге же тактикага ээ. Алгач оюн көнү атышы зарыл. Чүкө чыгарып жүргөн оюнчу
гын тастыктап турат. Эң негизгиси кылымдан- алган орду абдан кызык келет. Чүкөлөр тизил- башталардан мурда ар бир оюнчу үчүн бештен оюн учурунда тооруса оюн жыдыйт.
кылымга келе жаткан ордо оюнунун сакталып ген жер борбор деп аталат, борборго коюлган чүкө салынат жана ар бири үч жолудан гана атуу-
калгандыгы...”-деп билдирди. хан (тыйын) мамлекет башчысы, хандын үстү- га милдеттүү. Эгерде оюнчу чүкө чыгарса, жы- Ордо илгертеден томпой
нө коюлган чүкөлөр анын вазирлери катары дыганча оюнду уланта берет. Эрежелер бузулуп менен ойнолуп келген
Ордо бильярд оюнунан эсептелген. Тегерете тизилген чүкөнүн бардык кетпеши үчүн калыстар көзөмөлдөп турушат.
алда канча татаал саны жоокерлерди туюндурат. Чындыгында Атып жаткан убакта буттун учу борборду көз- Ордо оюну бир учурларда авалак (авалак-
ордо оюну аябай тартиптештирилип ойлонуп дөй багытталып, андан соң топту жарууга ки- аркардын мүйүзүнөн жасалат, бардык жактары
Ал эми ордо оюнунун философиясына маа- табылса керек. КРнын Ордо спорт федерация- ришет. Чүкө айланадан чыгып кетсе, ошол гана сүрүлүп, төрт бурчтук формадагы ордо оюнуна
ни бере турган болсок, өлкөнү коргоодогу ас- сынын президенти Дастан Сарыгуловдун ай- томпой менен чертиши керек. Чертип жаткан керектелүүчү сөөк) менен атылып ойнолгон. Би-
кердик тактика жана кыргыздын кылымдарды тымында, ордо оюну биринчиден, денени тар- учурда кандайдыр бир кичинекей эреже бузулса рок Дастан Сарыгуловдун айтуусу боюнча авалак
карыткан ачылбаган көмүскө сырлары жатат. биялоо максатында, экинчиден, жоокерлерди калыс тарабынан оюндун жүрүшү токтотулат. менен ордо атуу туура эмес экенин билдирди:
Ордонун ойнолушунда аскердик сырдын жа- даярдоо, машыктыруу максатында ойлонулуп Негизинен ордо оюну аябай көп эрежени талап “Ордо негизинен томпой(томпой-топоздун чүкө-
тышы байыркы кыргыз элинин согуш тактика- табылган. Согуштук тактиканы көрсөтүү не- кылгандыктан тоорумак, ура атмай, кыңкай ат- сү) менен ойнолушу керек. Томпой менен ойноо
сын өнүктүрүүдөгү жана мамлекетти коргоодо гизинде ойнолгон. “Карап көрсөк, аскер адам- май, чертүү, хан чертүү сыяктуу өзгөчө маани- авалакка салыштырганда беш эсе татаал. Илгери
мыкты эр-азаматтарды даярдоодогу мааниси дары да адистештирилген: бирөө жаа тарткыч, лүүлүгү терең эрежелери чыга келет. Маселен ата-бабаларыбыз чеберчиликти талап кылуу үчүн
зор. Ал эми ой-толгоосу жагынан карасак, бар- бирөө найзакер, бирөө кылыч чабышканды хан чертүү: бул оюнду томпой менен ойноп келишкен. Кээ
дык илимди ичине камтыган бийик деңгээлдүү, мыкты билген. Ошондой эле ордо оюнунда да бир учурларда томпой менен көп ойногондо асты
логикалык оюн деп атасак жаңылышпайбыз. топ бузуп берет, бирөө тооруйт, бирөө чертип Хан чертүү – ордо оюнунун эң негизги бир сүрүлүп калат. Эгерде 3 эле миллиметр сүрүлүп
Маселен, билиярд дагы геометриялык жактан берет. Мында бардыгы адистештирилгендиги бөлүгү. Башкача айтканда ханды чертип чыгуу калса жарабайт, анда ал авалакка окшоп калат.”
ойлонууну талап кылган спорттун бир түрү. билинип турат жана тартипти туура берүүдө эң чоң эмгекти талап кылат. Ханды атайын бир Анын айтымында, атайын сүрүп алгандарга тыюу
Бирок, айтууларга караганда ордо бильярд эң чоң жардам берет. Этияттуулукту, чеберчи- убакта эмес, оюн учурунда эле чертсе болот. салышкан. Чүкөнү атып жатканда томпойдун бел-
оюнуна караганда алда канча татаал жана пай- ликти, кырааттуулуктун баары ордодо бери- Чертип жатканда тизени кыймылдатпай тыкан- гилүү гана жерин тийгизүү керек. Мындай чебер-
далуу. Кыргыз Дене тарбия жана спорт инс- лет. Негизи жоокерлердин дооруна жаралган дык менен чертиш керек, ханга кол тийип же чилик абдан татаал жана ошол татаалдыкты сактоо
титутунун доценти Маматсабыр Абдуллаев: оюн, жоокерлерди машыктырууну көздөгөн болбосо атайын кармап чертсе оюнчу жыдыйт. үчүн бул эрежелер түзүлгөн. Ошентсе да азыркы
“Бильярдда геометриялык түз сызыктар жагы оюн”,- деди Сарыгулов. Дене мүчөнү келишти- Ордодо беш чүкө калганда хан чертишүү башта- мезгилде авалак менен ойногон адамдар жок эмес.
жакшы өнүккөн. Ал эми логикалык жактан рүүдө ордонун ролу абдан чоң. Жеке эле дене- лат. Эгерде биринчи оюнду баштап жаткан топ- Эскерте кетсек, Кыргызстанда салттуу түрдө жыл
ордо оюнунан алда канча төмөн. Ордодо кант- ни тарбиялоодо гана эмес, тарбиялык мааниси тун өкүлү черте баштаганда, сөзсүз түрдө өнөгү сайын “Алтын томпой” аттуу ордо оюну боюнча
кенде жеңет, тактык жана мергенчилик жак- жагынан да пайдалуу. Негизинен кыргыздын ханды ортого салып бериши керек. Хан черткен турнир өткөрүлүп келет.
тан гана эмес, канткенде чүкөнү атып чыгып, улуттук оюндарынын дээрлик бардыгы таби- оюнчулар улам алмашып турса да болот. Ханды
ортого жатуу сыяктуу эрежелер өзүнчө логи- гый шартка ылайыкташтырылгандыктан ден чертип кеткен тарап хан менен кошо үч чүкө Түрк тилдүү элдер
каны камтыйт. Кыргыз улуттук оюндарынын соолукка абдан эле пайдалуу болгонун баса ал эми берки тарап эки чүкө ала алышат. Атып арасында ордо ойнолот
ичинен ордо номур биринчи орунда турат. Би- белгиледи.. жаткан учурларда туура эреженин негизинде
рок эмне себептен ордо көп ойнолбой келет? ханды чертүү абзел. Анткени көп жерде томпой Чет жерде “Манас” эпосу же улуу жазуучубуз
Оюндун таанылбай келишинин мисалы бүтүн менен илип атып чыгарып алган учурлар да кез- Чыңгыз Айтматовдун ысмы менен кыргыздарды
мамлекеттин сыры мына ушул ордо оюнунда дешет. Негизинен ханды таамай чертип алуу ке- таанышат. Ал эми кыргыздын улуттук спорт оюну
жаткан. Бул дагы бир кыргыздын улуу эл эке- рек. “Ханды чертип чыгаруу мамлекет ажосунун болгон ордону спорт оюндарынын бири катары
нин даңазалап турат,”- деп билдирди. тактан кулашына барабар болгон. Илгери эки эл дүйнөгө алып чыгууга болобу? Айтор бул суроого
бири-биринин аскердик даярдыгын сыноо мак- жоопту мезгил көрсөтөт. Бирок, Улуттук оюндар
Согуштук сатында ордо ойношкон. Ордодон утулуптур кафедрасынын доценти Маматсабыр Абдуллаев:
тактиканын мектеби деген нерсе аябагандай уят болгон. Кээде чыр- “Түрк тилдүү элдер арасында атап кетсек түрк-
Ордодогу айлана болуп чийилген сызык чатактар да чыгып кеткен убактар кездешкен,”- мөндөр, кытайлык кыргыздар, казактар, өзбектер,
бул өлкөнүн чек арасы же чеби. Ал эми орто- дейт ордочу Мыктыбек Мукаев. алтайлык кыргыздар жана башка түрк элдери ара-
догу бардык жагынан бирдей аралыкта жай- сында ордо ойнолуп келет. Анткен менен эрежеси,
Тоорумак: Ордонун мыкты тактикаларынын философиясы жагынан кыргыздын ордо оюнуна
бири тоорумак эсептелет. Бул ыкма чийинге жа- окшобойт. Ордону түрк элдери арасында жайыл-
кын болгон чүкөнү чыгаруу. Алгач сол бутту тууга толук мүмкүнчүлүк бар”,- деп билдирди.
чийинге коюп, ал эми оң бутту сол бутка илип,
сол колду артка алып, ылдый эңкейип тооруйт.
Тооруган мезгилде тоорулган чүкө айлананын
