Page 28 - Gazete Manas
P. 28
KÜLTÜR temmuz'13
Жакында эле эл аралык Төкмө акындар комуздун устаттарыбызга түшүндүрүп, алар- ЮНЕСКОнун
казак-кыргыз айтышынан коштоосунда төгүп ырдашат ды калыстар тобунан четтеткенбиз. мурастар
Калыстар тобун аныктоодо деле ал- тизмесине
баш байгени алдыңыз, эмеспи. Комуздун гач калыс болом деген кишилердин кирген
сыйлыгыңыз кут болсун! кандай таасири бар? тизмесин кагазга жазып алып, кон- ШЕДЕВР
Канча жашыңыздан баштап ференция уюштуруп, журналисттер-
чоң айтышка түштүңүз? Таасири өтө чоң. Эшмамбет дин көзүнчө кимдин аты чыкса, ошол Төкмөчүлүк - кыргыздын эски өнөрлөрүнүн бири. Бул-
акындын: “Күпшүңдөгөн мүнүшкөр адамдарды коюп жүрөбүз. Биз ар алдын ала даярдыксыз коомдогу ар кандай көрүнүштөр
Чоң айтышка 15 жашымда түш- шумкарына жем берет, ошолордой дайым калыс болгонго аракет кылып тууралуу комуздун коштоосунда оозеки ырдоо өнөрү.
көм. 1993-жылы өткөн айтышта бир мисал, ырга комуз дем берет”,- келебиз.
финалда Жеңишбек акын менен деп айтканы бар. Буга маанилеш Кыргыздан калк кадырлаган Жеңижок, Токтогул, Арс-
айтышып баш байгени утуп алгам. саптарды бир нече чоң акындардын Төкмө акындар коомдогу, танбек сыяктуу сөз баккан улуу төкмө акындар өткөн.
Быйыл айтыш өнөрүндөгү чыгар- ырларынан кездештирүүгө болот. башкаруу иштериндеги ар Азыр да ата-бабалардан калган улуу мурасты жогот-
мачылык жолума 20 жыл толот. Буга дагы бир мисал, Арстанбектин кандай терс көрүнүштөрдү пой, аздектеп, учугун улап келе жаткан төкмөчүлөр жок
Жеңижокко: “Эки айыбың бар экен. эмес. Ошондой төкмө акындардын бири, республикалык,
Чыгармачылык жолуңузда Биринчиси, Көксулууну алам деп ырдайт эмеспи. Бийлик эл аралык айтыштардын бир нече жолку жеңүүчүсү, ак
ийгиликсиз айтыштар болду каргышка калганың. Экинчиси, ко- тарапка айтылган сындардан таңдай акын Элмирбек Иманалиев бүгүн бизде конокто.
музга колуң чалынып жакшы черте
беле? албаганың”, - деп айтканы. Демек, ал улам сизге кандайдыр Айдай Амангелди кызы
бекеринен айтып жаткан жок. Комуз бир кысым болду беле? Сезим Токтобек кызы
Албетте, болгон. Жаштык кы- билбегендерди акын эмес деп ай-
лып, катуу депрессияга түшкөн туудан алысмын. Бирок, төкмө акын- Өтө катуу кысымдар болгон. өздүк архив
учурларым да жок эмес. Мындай да төрт-беш касиет бирикмейин ар- Эгер бийликке жакпай калсаң алар
кезим бала чагыма туш келет. Ай- быбайт. Осмонкул Бөлөбалаев айтчу өтө ыпылас жолдорду пайдаланы-
тышка эрте катыша баштаганыма экен: “Жалаң кара жамакты канча шат экен. Өзүңдүн чөйрөң аркылуу
байланыштуу ал түшүнүк эрте эле саат какылдап төгүп ырдабайын элди сенден өч алганга жол издешет. Бир
кетти. Бир учурду айтып берейин. тажатып коем”,-деп. Андыктан, төк- канча убакытка дейре номуру жок
1995-жылы “Манас” эпосунун 1000 мө акындын комузду черте билүүсү машина ээрчип алган күндөр болду.
жылдык мааракесине карата айтыш абдан маанилүү. Айтыштардагы сөздөрүңдү телекөр-
болгон. Ошондо казактын бир сөтүүдөн кесип койгону эле кандай
кызы менен туш келип 1-айлампа- Азыркы жаш төкмөлөр катуу тиет. Бир жолу таанышым жо-
дан да өтпөй калгам. Казак акыны жаттама акындар эмеспи? лугуп калып: “Сен эмне болуп кал-
мени күлкүгө калтырып абдан ка- гансың? Ырларыңдын баш-аягы жок,
туу айтышкан. Элдин аны колдоп, Төкмө акын болом деп аракет кы- же бири-бирине уйкашпайт”,- деп
шатыратып кол чабышы, мени лып жүргөн ар бир адамдын ары жа- калды. Көрсө, бир топ сөздөрүмдү
шылдыңдагандай сезилген. Экин- гында данеги болот. Бөлөк адамдарга ылайыксыз деп кескилеп салышып-
чи айтышка чыккым келбей катуу табышмак боло бергени чоң арман. тыр. Мындай болбосун үчүн түз
ыза болгом. Анда эми болгону 17 Эч качан төкмөлүк касиет дээринде эфир өзгөчө төкмө акындар үчүн аб-
жашта экенмин. Бирок азыр андай болбосо, жаттатмак түгүл мээсине дан керек.
ойдон алысмын. Баш байге түбө- “флешка” салып иштетип койсоң да
лүктүү менчик эмес, эки тарапка эч нерсе чыкпайт. Ошондуктан, “аа, Төкмөчүлүк каражат
тең ооп турат. Сөз жүйөөсүн кээде бул жаттап алып айтып жатат” деген менен байланышта эмеспи?
бирөө айтат, кээде экинчиси. Не- ойлордон эл алыс болсо дейм. Бал- Демөөрчү жок болсо бул өнөр
гизи эле айтыш-бул конкурс эмес, ким, өнөрүн өстүрө албай жаткан
эки акындын улуу баарлашуусу. болушу мүмкүн. Себеби төкмөчүлүк көмүскөдө калбайт беле?
Такшалып калган кезимде деле ий- өтө көп эмгекти талап кылат. Ал бир
гиликсиз айтыштар болгон. Бирок эле учурда акын да, актер да, обончу Мен бул жерде Амантай Кутма-
эми баягыдай депрессияга түшүп да болот. налиев агамдын бир сөзүн айта кете-
сынбайм. йин: “Торгой да сайрайт ток болсо,
Төкмө акындардын томсоруп калат жок болсо; булбул
Демек, эң башкысы арасында кандай да сайрайт ток болсо, буулугуп калат
утуш эмес экен да? жок болсо”. Ушул сыңары, төкмөчү-
атаандаштык бар? Ич лүк да каражатка сөзсүз байланыш-
Туура, жеңиш эң негизгиси күйдүлүктү байкадыңызбы? туу. Акыркы жылдары бул өнөрдүн
эмес. Кээде оюңдагы нерсени таа- келечеги өтө бүдөмүктөнүп калган.
май жана жеткиликтүү айтып ал- Андай терс көрүнүштөрдү байка- Чыгармачыл адамдарга колдоо керек
гандан кийин байгенин да кереги ган жокмун. Төкмө акындар арасын- экен. Бул жаатта Садык Шер-Нияз
жок болуп калат. да башкача ызаат мамиле бар. Теске- баштаган “Айтыш” коомдук фонду
рисинче, бул өнөрдүн учугу улансын эбегейсиз кызмат аткарып келет.
Айтышка акындын ошол деп, жардамыбызды аябай, бири-би- 2001-жылы бул фонд расмий түрдө
учурдагы маанайы кандайдыр рибизге насааттарыбызды айтып ту- негизделген. Мына, быйыл негиздел-
рабыз. Акындын өсүшү үчүн атаан- генине 12 жыл толду. Бул жылдардын
бир таасирин тийгизеби? даштык да керек. Акындар сахнага ичинде көптөгөн ийгиликтерге же-
ачылбаган эки китептей болуп чыгы- тиштик. Ошолордун ичинен Юнеско
Сөзсүз тийгизет, керек болсо ал шат. Анан өнөктөштөр бири-бирин бизди материалдык эмес мурастар-
бардыгын чече турган нерсе. Төк- барактап, таланттарын ачат. Элдер: дын шедеври катары таанышын айт-
мө акын үчүн маанайдын ар дайым “Катуу айтыштан соң таарынышып, сак болот.
ыр тарабында болуп, толкуп ту- учурашпай калбайсыңарбы?”- деп су-
руусу кажет. Биздин устаттарыбыз: рап калышат. Айтышта жакшы жак- -Ал эми мамлекет тараптан
“Акындар кичине эле туура эмес тар да, кемчиликтер да айтылат. Жа- колдоо болуп жатабы?
нерсе болсо чуркай албай калган лаң эле мактай берсе сөздүн төркүнү
күлүк аттар сыяктуу”,- деп айтып айтылбай калышы мүмкүн. Эч кандай. Муну мен жашырбай
калышчу. Качан болбосун айтышар- эле айтам. Тескерисинче, бир жылы
дын алдында эртең менен жакшы Эл арасында ар кандай айтыш өтө турган болгондо, биз су-
маанайда ойгонуп, өзүңдүн табың- сөздөр айтыла берет экен. Баш рабайлы, жардамыбыз болсун деп
да жүрүшүң керек. Бирок турмуш фонддун атынан 500 миң сом кошуп
деген андай эмес экен. Көр тири- байге сатылат деген чынбы? бергенбиз. Жеке эле бул эмес, Ошто
лик, ар кандай майда-барат иштер түз эфирде манасчылардын конкурсу
болот. Болбогон жерден көңүл сы- Суроону ырас берип жатасыз. болгондо миллион сом байге “Ай-
нуу деген нерселердин баары өзү- Бул сөздүн бизге эч кандай тиешеси тыш” фондунан бөлүндү. Бирок биз
нүн таасирин тийгизбей койбойт. жок. Ушул убакка чейин сатылган мамлекеттен таптакыр эле бөлүндүк
Бирок ошондо да акындарда өзгөчө байгени көргөн жокмун. Бир жол- деп айтпайбыз. Келечекте мамлекет
бир сезим бар. Элдин алдына чык- ку айтышта акыйкатчы Турсунбек тараптан колдоо болот деген чоң
кан кезде сахнанын касиети, элдин Акун: “Айтышка түшүп жаткан төк- үмүттөбүз.
деми жакшы маанай тартуулайт. Эл мө акындардын устаттары эч качан
менен жүрөгүң байланышып калат. калыстар тобунда отурбашы керек. -Маегиңизге рахмат!
Муну сахнада жүргөн адам гана се- Спорт мелдештеринде деле машык- Чыгармачылыгыңызга
зет, сөз менен жеткирүү татаал. тыруучулары калыс болбойт. Бул эл
аралык мыйзам”,-дегенинен улам, ийгилик каалайбыз!
Жакында эле эл аралык Төкмө акындар комуздун устаттарыбызга түшүндүрүп, алар- ЮНЕСКОнун
казак-кыргыз айтышынан коштоосунда төгүп ырдашат ды калыстар тобунан четтеткенбиз. мурастар
Калыстар тобун аныктоодо деле ал- тизмесине
баш байгени алдыңыз, эмеспи. Комуздун гач калыс болом деген кишилердин кирген
сыйлыгыңыз кут болсун! кандай таасири бар? тизмесин кагазга жазып алып, кон- ШЕДЕВР
Канча жашыңыздан баштап ференция уюштуруп, журналисттер-
чоң айтышка түштүңүз? Таасири өтө чоң. Эшмамбет дин көзүнчө кимдин аты чыкса, ошол Төкмөчүлүк - кыргыздын эски өнөрлөрүнүн бири. Бул-
акындын: “Күпшүңдөгөн мүнүшкөр адамдарды коюп жүрөбүз. Биз ар алдын ала даярдыксыз коомдогу ар кандай көрүнүштөр
Чоң айтышка 15 жашымда түш- шумкарына жем берет, ошолордой дайым калыс болгонго аракет кылып тууралуу комуздун коштоосунда оозеки ырдоо өнөрү.
көм. 1993-жылы өткөн айтышта бир мисал, ырга комуз дем берет”,- келебиз.
финалда Жеңишбек акын менен деп айтканы бар. Буга маанилеш Кыргыздан калк кадырлаган Жеңижок, Токтогул, Арс-
айтышып баш байгени утуп алгам. саптарды бир нече чоң акындардын Төкмө акындар коомдогу, танбек сыяктуу сөз баккан улуу төкмө акындар өткөн.
Быйыл айтыш өнөрүндөгү чыгар- ырларынан кездештирүүгө болот. башкаруу иштериндеги ар Азыр да ата-бабалардан калган улуу мурасты жогот-
мачылык жолума 20 жыл толот. Буга дагы бир мисал, Арстанбектин кандай терс көрүнүштөрдү пой, аздектеп, учугун улап келе жаткан төкмөчүлөр жок
Жеңижокко: “Эки айыбың бар экен. эмес. Ошондой төкмө акындардын бири, республикалык,
Чыгармачылык жолуңузда Биринчиси, Көксулууну алам деп ырдайт эмеспи. Бийлик эл аралык айтыштардын бир нече жолку жеңүүчүсү, ак
ийгиликсиз айтыштар болду каргышка калганың. Экинчиси, ко- тарапка айтылган сындардан таңдай акын Элмирбек Иманалиев бүгүн бизде конокто.
музга колуң чалынып жакшы черте
беле? албаганың”, - деп айтканы. Демек, ал улам сизге кандайдыр Айдай Амангелди кызы
бекеринен айтып жаткан жок. Комуз бир кысым болду беле? Сезим Токтобек кызы
Албетте, болгон. Жаштык кы- билбегендерди акын эмес деп ай-
лып, катуу депрессияга түшкөн туудан алысмын. Бирок, төкмө акын- Өтө катуу кысымдар болгон. өздүк архив
учурларым да жок эмес. Мындай да төрт-беш касиет бирикмейин ар- Эгер бийликке жакпай калсаң алар
кезим бала чагыма туш келет. Ай- быбайт. Осмонкул Бөлөбалаев айтчу өтө ыпылас жолдорду пайдаланы-
тышка эрте катыша баштаганыма экен: “Жалаң кара жамакты канча шат экен. Өзүңдүн чөйрөң аркылуу
байланыштуу ал түшүнүк эрте эле саат какылдап төгүп ырдабайын элди сенден өч алганга жол издешет. Бир
кетти. Бир учурду айтып берейин. тажатып коем”,-деп. Андыктан, төк- канча убакытка дейре номуру жок
1995-жылы “Манас” эпосунун 1000 мө акындын комузду черте билүүсү машина ээрчип алган күндөр болду.
жылдык мааракесине карата айтыш абдан маанилүү. Айтыштардагы сөздөрүңдү телекөр-
болгон. Ошондо казактын бир сөтүүдөн кесип койгону эле кандай
кызы менен туш келип 1-айлампа- Азыркы жаш төкмөлөр катуу тиет. Бир жолу таанышым жо-
дан да өтпөй калгам. Казак акыны жаттама акындар эмеспи? лугуп калып: “Сен эмне болуп кал-
мени күлкүгө калтырып абдан ка- гансың? Ырларыңдын баш-аягы жок,
туу айтышкан. Элдин аны колдоп, Төкмө акын болом деп аракет кы- же бири-бирине уйкашпайт”,- деп
шатыратып кол чабышы, мени лып жүргөн ар бир адамдын ары жа- калды. Көрсө, бир топ сөздөрүмдү
шылдыңдагандай сезилген. Экин- гында данеги болот. Бөлөк адамдарга ылайыксыз деп кескилеп салышып-
чи айтышка чыккым келбей катуу табышмак боло бергени чоң арман. тыр. Мындай болбосун үчүн түз
ыза болгом. Анда эми болгону 17 Эч качан төкмөлүк касиет дээринде эфир өзгөчө төкмө акындар үчүн аб-
жашта экенмин. Бирок азыр андай болбосо, жаттатмак түгүл мээсине дан керек.
ойдон алысмын. Баш байге түбө- “флешка” салып иштетип койсоң да
лүктүү менчик эмес, эки тарапка эч нерсе чыкпайт. Ошондуктан, “аа, Төкмөчүлүк каражат
тең ооп турат. Сөз жүйөөсүн кээде бул жаттап алып айтып жатат” деген менен байланышта эмеспи?
бирөө айтат, кээде экинчиси. Не- ойлордон эл алыс болсо дейм. Бал- Демөөрчү жок болсо бул өнөр
гизи эле айтыш-бул конкурс эмес, ким, өнөрүн өстүрө албай жаткан
эки акындын улуу баарлашуусу. болушу мүмкүн. Себеби төкмөчүлүк көмүскөдө калбайт беле?
Такшалып калган кезимде деле ий- өтө көп эмгекти талап кылат. Ал бир
гиликсиз айтыштар болгон. Бирок эле учурда акын да, актер да, обончу Мен бул жерде Амантай Кутма-
эми баягыдай депрессияга түшүп да болот. налиев агамдын бир сөзүн айта кете-
сынбайм. йин: “Торгой да сайрайт ток болсо,
Төкмө акындардын томсоруп калат жок болсо; булбул
Демек, эң башкысы арасында кандай да сайрайт ток болсо, буулугуп калат
утуш эмес экен да? жок болсо”. Ушул сыңары, төкмөчү-
атаандаштык бар? Ич лүк да каражатка сөзсүз байланыш-
Туура, жеңиш эң негизгиси күйдүлүктү байкадыңызбы? туу. Акыркы жылдары бул өнөрдүн
эмес. Кээде оюңдагы нерсени таа- келечеги өтө бүдөмүктөнүп калган.
май жана жеткиликтүү айтып ал- Андай терс көрүнүштөрдү байка- Чыгармачыл адамдарга колдоо керек
гандан кийин байгенин да кереги ган жокмун. Төкмө акындар арасын- экен. Бул жаатта Садык Шер-Нияз
жок болуп калат. да башкача ызаат мамиле бар. Теске- баштаган “Айтыш” коомдук фонду
рисинче, бул өнөрдүн учугу улансын эбегейсиз кызмат аткарып келет.
Айтышка акындын ошол деп, жардамыбызды аябай, бири-би- 2001-жылы бул фонд расмий түрдө
учурдагы маанайы кандайдыр рибизге насааттарыбызды айтып ту- негизделген. Мына, быйыл негиздел-
рабыз. Акындын өсүшү үчүн атаан- генине 12 жыл толду. Бул жылдардын
бир таасирин тийгизеби? даштык да керек. Акындар сахнага ичинде көптөгөн ийгиликтерге же-
ачылбаган эки китептей болуп чыгы- тиштик. Ошолордун ичинен Юнеско
Сөзсүз тийгизет, керек болсо ал шат. Анан өнөктөштөр бири-бирин бизди материалдык эмес мурастар-
бардыгын чече турган нерсе. Төк- барактап, таланттарын ачат. Элдер: дын шедеври катары таанышын айт-
мө акын үчүн маанайдын ар дайым “Катуу айтыштан соң таарынышып, сак болот.
ыр тарабында болуп, толкуп ту- учурашпай калбайсыңарбы?”- деп су-
руусу кажет. Биздин устаттарыбыз: рап калышат. Айтышта жакшы жак- -Ал эми мамлекет тараптан
“Акындар кичине эле туура эмес тар да, кемчиликтер да айтылат. Жа- колдоо болуп жатабы?
нерсе болсо чуркай албай калган лаң эле мактай берсе сөздүн төркүнү
күлүк аттар сыяктуу”,- деп айтып айтылбай калышы мүмкүн. Эч кандай. Муну мен жашырбай
калышчу. Качан болбосун айтышар- эле айтам. Тескерисинче, бир жылы
дын алдында эртең менен жакшы Эл арасында ар кандай айтыш өтө турган болгондо, биз су-
маанайда ойгонуп, өзүңдүн табың- сөздөр айтыла берет экен. Баш рабайлы, жардамыбыз болсун деп
да жүрүшүң керек. Бирок турмуш фонддун атынан 500 миң сом кошуп
деген андай эмес экен. Көр тири- байге сатылат деген чынбы? бергенбиз. Жеке эле бул эмес, Ошто
лик, ар кандай майда-барат иштер түз эфирде манасчылардын конкурсу
болот. Болбогон жерден көңүл сы- Суроону ырас берип жатасыз. болгондо миллион сом байге “Ай-
нуу деген нерселердин баары өзү- Бул сөздүн бизге эч кандай тиешеси тыш” фондунан бөлүндү. Бирок биз
нүн таасирин тийгизбей койбойт. жок. Ушул убакка чейин сатылган мамлекеттен таптакыр эле бөлүндүк
Бирок ошондо да акындарда өзгөчө байгени көргөн жокмун. Бир жол- деп айтпайбыз. Келечекте мамлекет
бир сезим бар. Элдин алдына чык- ку айтышта акыйкатчы Турсунбек тараптан колдоо болот деген чоң
кан кезде сахнанын касиети, элдин Акун: “Айтышка түшүп жаткан төк- үмүттөбүз.
деми жакшы маанай тартуулайт. Эл мө акындардын устаттары эч качан
менен жүрөгүң байланышып калат. калыстар тобунда отурбашы керек. -Маегиңизге рахмат!
Муну сахнада жүргөн адам гана се- Спорт мелдештеринде деле машык- Чыгармачылыгыңызга
зет, сөз менен жеткирүү татаал. тыруучулары калыс болбойт. Бул эл
аралык мыйзам”,-дегенинен улам, ийгилик каалайбыз!
